طبيعتی نيست ، بايد قائل شويم كه در متن طبيعت شعور و ادراك كافی وجود
دارد . اين هم يك مطلبی نيست كه كسی بتواند به اين زوديها قبول كند كه‏
در متن طبيعت ، در خود طبيعت ، [ شعور و ادراك كافی وجود دارد ] ،
همان طبيعت بی‏جان كه به طبيعت جاندار منتهی می‏شود ، همان چيزی كه پس‏
از آنكه علم ، طبيعت را تحليل می‏كند منتهی به آن می‏شود اسمش را ماده‏
می‏گذارد ، انرژی می‏گذارد ، آن چيزی كه برای ايندو اصل و مبدأ است شاعر و
مدرك است . اين هم يك چيزی نيست كه كسی بتواند به اين زوديها بگويد .
من در خلال آن جلسه و اين جلسه يك كتاب ديگری از همين نويسنده محترم‏
مطالعه كردم ، چون شنيده بودم كه آن كتاب با اين كتاب اختلاف نظر دارد
. خوشبختانه اين‏جور يافتم كه تنها صحبت اختلاف نظر نيست بلكه بكلی‏
مبانی اين كتاب با مبانی كتاب اول مغاير است و خيلی چيزهاست كه عين‏
حقيقت است و بسياری از مطالبش هم نزديك [ به حقيقت ] است . كتابی‏
است به نام ذره بی‏انتها ، اين كتاب ذره بی‏انتها عنوانش " رد بر راه‏
طی شده " نيست اما حقيقتش رد بر راه طی شده است . راجع به خصوص‏
توحيد در اين كتاب بحثی نشده ولی تمام اصولی كه درباب مبدأ و معاد در
آن كتاب راه طی شده به اصطلاح طی شده است ، در اين كتاب خلاف آن است و
روح و ريشه‏اش اين است : راه طی شده خواسته است ، تمام عالم ، تمام‏
حوادث حتی مبدأ و معاد را به تعبير خود اين كتاب ذره بی‏انتها روی دو
عنصر ماده و انرژی توجيه كند . كتاب ذره بی‏انتها تازه می‏گويد اين دو
عنصر كافی نيست ، ما حتما بايد عنصر سومی در كار جهان دخالت بدهيم (
اين عنصر سوم همان چيزی است كه راه طی شده اساسش بر انكار آن است ) و
چون عنصر سوم را دخالت داده است ، هم نظرش درباره انسان با آنچه در
راه طی شده آمده است تفاوت كرده يعنی روح را قبول كرده است در صورت‏
انكار روح ، و هم معاد را به شكل ديگری قبول كرده است غير از آن شكل پر
از اشكال و ايرادی كه در راه طی شده و در چند كتاب ديگر به آن شكل وجود
دارد .
به هر حال اين نظمی كه در اينجا قائل می‏شويم و می‏گوييم ، اين است و
اين نظم آن چيزی نيست كه مبنای علوم بر آن است . اين يك مسأله‏ای است‏
كه از نظر اروپاييها هميشه در مكتب مخالف يكديگر وجود داشته است و آن‏
اين است كه آيا اصل عليت غايی را بايد در جهان قبول كنيم يا اينكه‏
نبايد قبول كنيم يعنی از نظر علم امروز اين را ديگر ما نمی‏توانيم صد درصد
امر مسلمی بدانيم ، بلكه يك امر استدلالی