مورد اختلاف نيست راست است ، هيچ بحثی در آن نيست . اگر آقايان اصول
فلسفه را خوانده باشند ، بحث " ضرورت و امكان " آن يعنی مقاله هشتم و
مقاله نهم را خوانده باشند ، ما در آنجا توضيحات كافی دادهايم ،
نوشتهايم كه از اصل عليت دو اصل ديگر استنتاج میشود و غيرقابل انكار هم
هست . يكی اصل ضرورت است ، ما آن را از دترمينيسم تفكيك كردهايم .
اصل ضرورت يعنی اينكه اگر علت پيدا شد ( آنچه كه علت واقعی است )
پيدايش معلول ضروری است يعنی اجتناب ناپذير است ، محال است تخلف
بشود ، همچنانكه اگر علت تامه وجود نداشته باشد ولو به اينكه كوچكترين
شرطی از شرايط آن وجود ندارد ، به وجود آمدن معلول محال است . دوم اين
اصل است كه علل يكسان معلول يكسان به وجود میآورند و معلولهای يكسان از
علل يكسان به وجود میآيند . اين در فلسفه اروپايی مورد اختلاف است و با
كمال تأسف بايد بگوييم كه الهيون فرنگی ، الهيون اروپايی آمدند اين حرف
را انكار كردند . منشأ اشتباه آنها را هم ما میدانيم چيست . اين هم از
مسائلی است كه از نظر فرضيه فلسفی مطلب ، هيچ قابل انكار نيست . به
طور سربسته فقط عرض میكنم كه يك قاعدهای به اين صورت ذكر میكنند كه :
" الواحد لايصدر منه الا الواحد والواحد لايصدر الا منالواحد " . دو تا
قاعده است : " از واحد واقعی جز واحد نتيجه نمیشود ، و واحد هم جز از
واحد نتيجه نمیشود " . ايندو نتيجهاش همين است كه هميشه اگر دو علت
داشته باشيم كه واقعا ايندو " علت " باشند ، اگر يكسان باشند محال
است كه معلولشان يكسان نباشد ، كمااينكه اگر دو معلول يكسان داشته باشيم
محال است كه علتشان يكسان نباشد .
اما مسأله اراده و انتخاب . ببينيد ، يك حرفی است كه هنوز هم در
دنيای اروپا وجود دارد در دنيای اسلام فقط گروهی از متكلمين گفتهاند و آن
اين است كه اراده و انتخاب و اختيار را منافی با اصل ضرورت علی و
معلولی دانستهاند يعنی ايندو را در مقابل همديگر قرار دادهاند ، گفتهاند
كه يا بايد ما قائل به وجود اراده و انتخاب و اختيار بشويم و اصل ضرورت
علی و معلولی را كه " از علت معين قطعا بايد معلول معين نتيجه بشود "
انكار كنيم و يا بايد آن را قبول كنيم و اين را انكار كنيم . آن وقت آن
كسانی كه اصل ضرورت را قبول كردند و اصل اراده و اختيار را منكر شدند
گفتهاند لازمه قبول اصل ضرورت ، امكان پيشبينی است . قهرا آنهايی كه
اصل اراده و انتخاب و اختيار را به عنوان نقطه مقابل اصل ضرورت علی و
معلولی قبول كردهاند
|