گفتهاند بنابراين در آنجايی كه پای اراده و انتخاب و اختيار [ به ميان ]
میآيد ( مثل كارهای بشر ، بلكه كارهای دنيا هم چون به انتخاب و اراده
الهی صورت میگيرد ) امكان پيش بينی نيست . اين حرف مهمل زمينهای به
دست ماديون داده است كه تا حدودی كه بتوانند مسأله پيشبينی را در دنيا
مسلم كنند و مسأله اراده و دخالت اراده و اختيار و انتخاب را بالنتيجه
نفی كنند ، در صورتی كه اينها اصلا با همديگر ربط ندارد . قانون عليت يك
قانون عمومی است كه سراسر هستی را فرا گرفته است و اساسا محال است كه
موجودی از اين قانون خارج باشد ، میخواهد آن موجود مختار باشد يا ( مجبور
) . حالا چه جور امكان اين قضيه هست كه يك موجود ، هم مختار باشد هم
تحت تأثير قانون علت و معلول و قانون جبر علی و معلولی ، مسأله جبر و
اختيار است كه الان مطرح نيست و اگر لازم باشد در خلال همين مباحث توحيد
، جبر و اختيار را طرح میكنيم . به هر حال فرضا ما نتوانيم مسأله اختيار
را در مقابل مسأله جبر ، اختيار داشتن بشر را در مقابل مجبور بودن اثبات
كنيم ، اين را نمیتوانيم انكار كنيم و اين انكارپذير نيست .
بنابراين ، اين قضيه كه اگر ما موضوع دترمينيسم را در كار آورديم خود
به خود مسأله اراده و انتخاب از ميان میرود ، به هيچ وجه از ميان نمیرود
. صحبت در اين است ، منتها يك چيز ديگر هست و آن اين است كه آقای
مهندس . . . در ضمن بيانشان اشاره كردند ماديين در لابلای حرفهايشان يك
چيزی هم اضافه میكنند ، وقتی میگويند علت ، همان علت تامه ، بعد
میگويند علت تامه كه جز همين امور مادی چيز ديگری نيست . خوب ، بحث
در اين است كه علتهايی كه دخالت دارند ، آيا تنها همين علتهای مادی
است يا علت ديگری هم دخالت دارد ؟ يعنی عاملهايی كه در اين قضيه
دخالت دارند ، آيا اين عاملها همين عاملهايی است كه ما به صورت
عاملهای مادی نشان میدهيم با وضع كارشان يا يك عامل ديگری را هم در اين
نظم عليت حتما بايد دخالت بدهيم ، يعنی اينها جزء علتاند نه تمام علت
؟ بحث در اين نيست كه قانون عليت هست يا نيست ، بحث در اين هم
نيست كه آيا جبر علی و معلولی ، ضرورت علی و معلولی در كار هست يا
نيست ، و بحث در اين هم نيست كه علل يكسان معلول يكسان به وجود
میآورند يا به وجود نمیآورند ، بحث در عاملهايی است كه دخالت دارد .
آيا مجموع عاملهايی كه دخالت دارد چندتاست ؟ به اصطلاح منطقيين آن وقت
بحث ما با ماديين بحث صغروی میشود ، نه بحث كبروی ، يعنی روی آن اصل
كلی ما با آنها
|