و تحقيق ، مرد فوق‏العاده‏ای بوده شركت داشته و اخلاق و فلسفه و عرفان را
نزد مرد بزرگ ديگری به نام آخوند ملاحسينقلی همدانی خوانده است . كم كم‏
اصلا آن محيط را كه در آنوقت تعلق به عثمانی داشت ، تحمل نمی‏كرد و
استادانش به او گفتند بهتر اينست كه تو مهاجرت كنی و بروی دنبال‏
ايده‏هايی كه داری .
الان كه حساب می‏كنم ، می‏بينم نهضتهايی كه يكی بعد از ديگری در جهان‏
اسلام پيدا شد ، مرهون زحمات او بود . ( بعضی از قسمتهای اين مطلب ،
هنوز درست رسيدگی نشده است . ) يعنی تخمهايی كه او كاشت ، يكی از آنها
هم در زمان خودش ثمر نداد ، ولی بعد از مرگش همه آنها ثمر دادند .
نهضتهايی كه بعد در مصر شد ، نهضتهايی كه در هند شد ، نهضت مشروطيت و
حتی نهضت تنباكو در ايران ، از ثمرات تلاشهای اوست . و از جمله مطالبی‏
كه در شرح حال او ننوشته‏اند ، اينست كه نهضت استقلال عراق كه بعد از
مشروطيت روی داد ، مديون اوست ، چون اكنون ما در تاريخ كشف می‏كنيم كه‏
كسانی كه اين نهضت را رهبری می‏كرده‏اند ، از دوستان سيد جمال بوده‏اند .
اينست كه می‏گوئيم مردان خيلی بزرگ ، هر مقدار هم كه در زمانشان‏
شناخته بشوند ، شناخته نمی‏شوند . در زمانهای بعد ، بهتر شناخته می‏شوند و
ارزششان بهتر درك می‏شود .
و همچنين است حوادث و وقايع . ابعاد حوادث و وقايع نيز در زمان‏
خودش ، آنچنان كه هست ، تشخيص داده نمی‏شود . بسا هست كه يك حادثه ،
كوچك تلقی می‏شود ، ولی بعد از مدتی تدريجا ابعاد و عمق و لايه‏های اين‏
حادثه ، عظمت و اهميت اين