و تحقيق ، مرد فوقالعادهای بوده شركت داشته و اخلاق و فلسفه و عرفان را
نزد مرد بزرگ ديگری به نام آخوند ملاحسينقلی همدانی خوانده است . كم كم
اصلا آن محيط را كه در آنوقت تعلق به عثمانی داشت ، تحمل نمیكرد و
استادانش به او گفتند بهتر اينست كه تو مهاجرت كنی و بروی دنبال
ايدههايی كه داری .
الان كه حساب میكنم ، میبينم نهضتهايی كه يكی بعد از ديگری در جهان
اسلام پيدا شد ، مرهون زحمات او بود . ( بعضی از قسمتهای اين مطلب ،
هنوز درست رسيدگی نشده است . ) يعنی تخمهايی كه او كاشت ، يكی از آنها
هم در زمان خودش ثمر نداد ، ولی بعد از مرگش همه آنها ثمر دادند .
نهضتهايی كه بعد در مصر شد ، نهضتهايی كه در هند شد ، نهضت مشروطيت و
حتی نهضت تنباكو در ايران ، از ثمرات تلاشهای اوست . و از جمله مطالبی
كه در شرح حال او ننوشتهاند ، اينست كه نهضت استقلال عراق كه بعد از
مشروطيت روی داد ، مديون اوست ، چون اكنون ما در تاريخ كشف میكنيم كه
كسانی كه اين نهضت را رهبری میكردهاند ، از دوستان سيد جمال بودهاند .
اينست كه میگوئيم مردان خيلی بزرگ ، هر مقدار هم كه در زمانشان
شناخته بشوند ، شناخته نمیشوند . در زمانهای بعد ، بهتر شناخته میشوند و
ارزششان بهتر درك میشود .
و همچنين است حوادث و وقايع . ابعاد حوادث و وقايع نيز در زمان
خودش ، آنچنان كه هست ، تشخيص داده نمیشود . بسا هست كه يك حادثه ،
كوچك تلقی میشود ، ولی بعد از مدتی تدريجا ابعاد و عمق و لايههای اين
حادثه ، عظمت و اهميت اين
|