هم صورت بگيرد قابل دوام نيست . شعر سوم ( 1 ) حاجی سبزواری كه قبلا
ترجمه شد ، اشعار به اين مطلب دارد ( 2 ) .
ديگر اينكه علت عدم دوام حركت قسری اين است كه هر حركتی دائما با
يك سلسله معاوق‏ها برخورد می‏كندكه می‏خواهند او را از حركت باز دارند ،
اگر حركت طبعی باشد و نيروی معاوق‏های پی در پی هر كدام كمتر از نيروی‏
طبيعت باشد و هيچكدام نتواند در مقابل طبيعت مقاومت كند خواه ناخواه‏
طبيعت به حركت خود ادامه می‏دهد . اما اگر حركت طبيعت قسری باشد ، نظر
به اينكه حركت طبيعت بحكم اثری است كه عامل خارجی روی طبيعت گذاشته‏
است و از طرف ديگر معاوقها در جهت مخالف آن قاسر اولی روی طبيعت اثر
می‏گذارند ، تدريجا اثر قاسر اولی خنثی می‏شود و طبيعت به حالت اول‏
بازگشت می‏كند . عليهذا اگر حركت قسری در خلا صورت بگيرد كه هيچگونه‏
عائقی وجود نداشته باشد برای هميشه دوام خواهد يافت . از گفتار بعضی‏
فلاسفه مانند بو علی كه گفته‏اند " لولا مصادمه الهواء المخروق لو صل‏

پاورقی :

1 - اذ مقتضی الحكمه والعنايه
ايصال كل ممكن لغايه .

2 - در مورد اين مطلب كه دليل حكماء بر اينكه قسر نمی‏تواند دائمی يا
اكثری باشد چيست ، در اين مبحث از كتاب منظومه فقط اشاره‏ای شده است و
تفصيل مطلب به " الهيات بالمعنی الاخص " حواله داده شده است . و
اشاره اين است كه اگر حركت قسری دائمی يا اكثری باشد لازم می‏آيد كه‏
طبيعت از حركت طبيعی خود باز بماند و چون هر حركتی غايتی دارد ( و به‏
عبارت ديگر شی‏ء كه امكان حركت دارد ، امكان خروج از قوه‏ای به فعليتی‏
دارد . ) اگر بنا شود كه همه حركات قسری باشد لازم می‏آيد حركات طبعی در
حدود " امكان " باقی بمانند و هيچگاه به فعليت نرسند ، و به عبارت‏
ديگر لازم می‏آيد كه استعدادهای نهفته واقعی اشياء هيچگاه بروز و ظهور نكند
و اين مخالف عنايت و حكمت پروردگار است ، كه در الهيات به ثبوت‏
خواهد رسيد .