3 - مطلب اول :

اصل عليت غائی بر سراسر هستی حكمفرما است

ما از سه مطلبی كه در بيت‏های گذشته آمده بود بر خلاف ترتيب كتاب‏
منظومه ، مطلب دوم و سوم را كه يكی مربوط به رابطه‏ء علت فاعلی و علت‏
غائی و ديگری مربوط به حركت طبعی و قسری بود بيان كرديم ، باقی مانده‏
مطلب اول كه مربوط است به عمومی اصل عليت غائيه . يعنی اينكه هر جا كه‏
عليت هست همانطور كه ناگزير علت فاعلی وجود دارد علت غائی نيز وجود
دارد و اصل عليت غائيه بر سراسر كائنات و مخلوقات اعم از مجرد و مادی‏
و اعم از ذی شعور و غير ذی شعور حكمفرما است .
گفتيم كه عقيده‏ء حكماء الهی اين است كه هر فعلی برای غايت و هدفی به‏
وجود می‏آيد هر فاعلی كار خود را برای هدف و غايتی انجام می‏دهد .

پاورقی :
> آيا در مطلق حركات است يا در خصوص حركات انتقالی ، كه هميشه در
ملاء و محيط عائق دار صورت می‏گيرد ؟ اگر نظرشان به اين بوده است كه‏
خاصيت قسر اين است كه و لو به عائق و مانع برنخورد دوام پيدا نكند ،
آنچنانكه از استدلال حاجی سبزواری ( اذ مقتضی الحكمه والعنايه . . . ) بر
می‏آيد البته ميان نظر قديم و جديد تضاد است . و اما اگر نظرشان در عدم‏
دوام قسر به اين است كه چون همه‏ء حركات ( مكانی و انتقالی ) خواه طبعی‏
و خواه قسری در ملاء صورت می‏گيرد و حركت طبعی می‏تواند در صورتی كه نيروی‏
معاوق كمتر از نيروی طبيعت باشد ادامه پيدا كند ، ولی حركت قسری به‏
نسبت معاوق‏ها از نيرويش كاسته می‏شود تا به حد صفر برسد ( و اما اگر
فرض كنيم حركت مكانی در خلاء صورت گيرد و برای هميشه ادامه پيدا می‏كند
، چنانكه شيخ گفته است " لولا مصادمه الهواء المخروق لوصل الحجر المرمی‏
الی سطح الفلك " ، در اين صورت اختلاف نظر ميان علماء قديم و جديد از
ميان بر می‏خيزد . ( برای تفصيل بيشتر به " خاتمه " اين فصل مراجعه شود
) . ( ايضا رجوع شود به جلد سوم " اصول فلسفه و روش رئاليسم " ،
مقاله‏ء نهم . )