3 - مطلب اول :
اصل عليت غائی بر سراسر هستی حكمفرما است
ما از سه مطلبی كه در بيتهای گذشته آمده بود بر خلاف ترتيب كتاب منظومه ، مطلب دوم و سوم را كه يكی مربوط به رابطهء علت فاعلی و علت غائی و ديگری مربوط به حركت طبعی و قسری بود بيان كرديم ، باقی مانده مطلب اول كه مربوط است به عمومی اصل عليت غائيه . يعنی اينكه هر جا كه عليت هست همانطور كه ناگزير علت فاعلی وجود دارد علت غائی نيز وجود دارد و اصل عليت غائيه بر سراسر كائنات و مخلوقات اعم از مجرد و مادی و اعم از ذی شعور و غير ذی شعور حكمفرما است . گفتيم كه عقيدهء حكماء الهی اين است كه هر فعلی برای غايت و هدفی به وجود میآيد هر فاعلی كار خود را برای هدف و غايتی انجام میدهد .پاورقی : > آيا در مطلق حركات است يا در خصوص حركات انتقالی ، كه هميشه در ملاء و محيط عائق دار صورت میگيرد ؟ اگر نظرشان به اين بوده است كه خاصيت قسر اين است كه و لو به عائق و مانع برنخورد دوام پيدا نكند ، آنچنانكه از استدلال حاجی سبزواری ( اذ مقتضی الحكمه والعنايه . . . ) بر میآيد البته ميان نظر قديم و جديد تضاد است . و اما اگر نظرشان در عدم دوام قسر به اين است كه چون همهء حركات ( مكانی و انتقالی ) خواه طبعی و خواه قسری در ملاء صورت میگيرد و حركت طبعی میتواند در صورتی كه نيروی معاوق كمتر از نيروی طبيعت باشد ادامه پيدا كند ، ولی حركت قسری به نسبت معاوقها از نيرويش كاسته میشود تا به حد صفر برسد ( و اما اگر فرض كنيم حركت مكانی در خلاء صورت گيرد و برای هميشه ادامه پيدا میكند ، چنانكه شيخ گفته است " لولا مصادمه الهواء المخروق لوصل الحجر المرمی الی سطح الفلك " ، در اين صورت اختلاف نظر ميان علماء قديم و جديد از ميان بر میخيزد . ( برای تفصيل بيشتر به " خاتمه " اين فصل مراجعه شود ) . ( ايضا رجوع شود به جلد سوم " اصول فلسفه و روش رئاليسم " ، مقالهء نهم . )