غايت فعل چيست و گاهی به فاعل نسبت داده میشود و گفته میشود غايت
فاعل چيست ( 1 ) .
اگر به فعل نسبت داده شود معنیاش اين است كه آن فعل متوجه به سوی
چيزی است كه آن چيز ، كمال آن فعل محسوب میشود .
به عبارت ديگر آن فعل طبعا و ذاتا به سوئی روان است و جهت داراست و
آن سوی و آن جهت متمم و مكمل وجود آن فعل است . مثلا درخت كه حركت و
رشد میكند به سوئی میرود و متوجه به سوئی است كه آن سوی و آن جهت ،
كمال و فعليت ما بالقوهء درخت محسوب میگردد . و اگر احيانا موجود
ديگری از آن منتفع گردد بدان جهت است كه كمال آن درخت به اين است كه
به آن موجود ديگر متحول گردد ، يعنی تبدل به آن موجود ديگر در مسير حركت
آن درخت واقع است والا صرف اينكه موجود ديگری از آن منتفع گردد بدون
آنكه آن درخت در مسير طبيعی خود متوجه به سوی جذب شدن در موجود ديگر و
متحول شدن به آن باشد ، غايت و علت غائی آن درخت
پاورقی :
1 - غايت اگر به فعل نسبت داده شود به معنی اين است كه اين فعل ، به
سوئی روان است ، يعنی فی حد ذاته نوعی حركت است و لااقل از قوه به فعل
رسيدن است و اين فعل با داشتن نيروئی باطنی به سوئی روان است و آن سوی
متمم و مكمل آن فعل است ، اين فعل جهت و نهايت دارد و به عبارت ديگر
ما اليه الحركه دارد ، اما نه ما اليه حركه الفاعل بلكه ما اليه حركه
الفعل . و اما اگر به فاعل نسبت داده شود مفهوم ما لاجله و ما اليه حركه
الفاعل دارد . اكنون اگر فرضا فاعل را متحرك ندانيم يا فعل را از نوع
حركت ندانيم نظير جواهر - بنابر عدم قول به حركت جوهريه - بايد تحليلا و
عقلا اين معنی صادق باشد ، در اينجا است كه اشكالاتی پيش میآيد :
1 - طبيعت ، هدف ندارد .
2 - در انسان ، عبث هست
3 - در مورد خداوند ، مالاجله معنی ندارد
4 - در مورد اتفاقات طبيعی ، هدف بالامقدمه صورت میگيرد .