پاورقی : 1 - اگر تصادمات هوا نبود ، سنگی كه پرتاب میشد تا پشت فلك اطلس پيش میرفت . 2 - رجوع شود به " التحصيل " ، صفحهء . 593 3 - حكماء قديم را عقيده بر آن است كه حركاتی كه در جهان هست از قبيل حركاتی كه در كواب و ستارگان يا در جو زمين است ، يا در داخل ذرات است و حتی حركات رشد و نمو گياهان و بلكه حركات داخلی وجود حيوانات ، همه حركات طبعی است و به ندرت حركت قسری پديد میآيد مانند سنگی كه از كرهای به كرهء ديگر پر تاب میگردد و شايد بتوان جذر و مد دريا را از اين قبيل شمرد و همچنين است پرواز مرغها يا هواپيماها يا موشكها مادامی كه از فضای زمين خارج نگشتهاند . در افعال ارادی انسان نيز نظير اين دوحالت ديده میشود . بعضی حركات انسان صد در صد موافق طبع انسان است ، يعنی خود طبع و غريزه ، انسان را به سوی اختيار آن كار میكشاند مانند نفس كشيدن ، خوابيدن ، غذا خوردن و همچنين انتخاب همسر و امثال اينها . و برخی از افعال است كه بر خلاف طبع و مقتضای غريزهء بشر است و اين بر دو قسم است ، گاهی موافق حكم عقل است يعنی در عين آنكه مخالف طبع است موافق مصلحت است مثل دوا خوردن بيمار ، و گاهی عقل نيز آن عمل را تصويب نمیكند بلكه يك عامل خارجی از قبيل ترس از عقوبت ، آدمی را به آن كار خلاف وادار میسازد ، مثل تسليم كردن مال به دزد و امثال آن . حكم عقل فقط اين است كه بخاطر فرار از يك مفسدهء بزرگتر اين كار خلاف طبع را انجام بده . بر اساس اين مقياس میتوان بعضی از مسائل روحی را مورد مطالعه قرار داد . مثلا >