هم صورت بگيرد قابل دوام نيست . شعر سوم ( 1 ) حاجی سبزواری كه قبلا
ترجمه شد ، اشعار به اين مطلب دارد ( 2 ) .
ديگر اينكه علت عدم دوام حركت قسری اين است كه هر حركتی دائما با
يك سلسله معاوقها برخورد میكندكه میخواهند او را از حركت باز دارند ،
اگر حركت طبعی باشد و نيروی معاوقهای پی در پی هر كدام كمتر از نيروی
طبيعت باشد و هيچكدام نتواند در مقابل طبيعت مقاومت كند خواه ناخواه
طبيعت به حركت خود ادامه میدهد . اما اگر حركت طبيعت قسری باشد ، نظر
به اينكه حركت طبيعت بحكم اثری است كه عامل خارجی روی طبيعت گذاشته
است و از طرف ديگر معاوقها در جهت مخالف آن قاسر اولی روی طبيعت اثر
میگذارند ، تدريجا اثر قاسر اولی خنثی میشود و طبيعت به حالت اول
بازگشت میكند . عليهذا اگر حركت قسری در خلا صورت بگيرد كه هيچگونه
عائقی وجود نداشته باشد برای هميشه دوام خواهد يافت . از گفتار بعضی
فلاسفه مانند بو علی كه گفتهاند " لولا مصادمه الهواء المخروق لو صل
پاورقی :
1 - اذ مقتضی الحكمه والعنايه
|
ايصال كل ممكن لغايه .
|
2 - در مورد اين مطلب كه دليل حكماء بر اينكه قسر نمیتواند دائمی يا
اكثری باشد چيست ، در اين مبحث از كتاب منظومه فقط اشارهای شده است و
تفصيل مطلب به " الهيات بالمعنی الاخص " حواله داده شده است . و
اشاره اين است كه اگر حركت قسری دائمی يا اكثری باشد لازم میآيد كه
طبيعت از حركت طبيعی خود باز بماند و چون هر حركتی غايتی دارد ( و به
عبارت ديگر شیء كه امكان حركت دارد ، امكان خروج از قوهای به فعليتی
دارد . ) اگر بنا شود كه همه حركات قسری باشد لازم میآيد حركات طبعی در
حدود " امكان " باقی بمانند و هيچگاه به فعليت نرسند ، و به عبارت
ديگر لازم میآيد كه استعدادهای نهفته واقعی اشياء هيچگاه بروز و ظهور نكند
و اين مخالف عنايت و حكمت پروردگار است ، كه در الهيات به ثبوت
خواهد رسيد .