چنان كه درييش گفتيم غايت فاعل آن است كه فاعل ( كه خود امری بين
القوه والفعل است ) به او منتقل میشود . قبلا گفتيم كه هر فعل اختياری در
انسان سه فاعل دارد ، ولی در طول يكديگر ، كه در حقيقت يكی فاعل قريب
است ( قوهء عامله ) و يكی فاعل فاعل است ( قوهء شوقيه ) و يكی فاعل
فاعل فاعل ( قوهء مدركه ) . اكنون بايد ببينيم آيا غايت اين فاعل های
ذكر شده هميشه يك چيز است و يا اختلاف پيدا میكند ، و اگر اختلاف پيدا
كرد و متعدد شد و در چه وقت بين آنها هماهنگی هست و در چه وقت هماهنگی
نيست ، و آنجا كه هماهنگی نيست به چه نحو و به چه كيفيت است . و به
عبارت ديگر آيا در همه موارد همه مبادی فاعلی وجود دارد و قهرا لازم است
غايت همه آنها حاصل شده باشد ؟ و يا اينكه در برخی موارد بعضی مبادی
وجود دارد و بعضی ديگر وجود ندارد و همواره غايت مبدائی كه مبدائيت و
دخالت دارد حاصل است و آن غايتی كه حاصل نيست غايت مبدائی است كه
مبدائيت و دخالت ندارد و عبث به معنی فعلی است كه بر غايت فاعلی كه
دخالت ندارد منطبق نيست ؟
حكماء عقيده دارند كه هميشه غايت قوهء عامله با غايت فعل يكی است ،
ولی غايت قوهء شوقيه و همچنين قوهء مدركه گاهی عين همان غايت است و
گاهی غير آن است .
توضيح مطلب اينكه غايت هر يك از فاعلها همچنان كه گفتيم به معنی ما
عجله الوجود است . اكنون بايد فاعليت هر قوه ای را بشناسيم و بدانيم كه
هر يك از اين فاعلهای طولی چه فعاليتی میكنند و آن فعاليت را برای چه
منظوری انجام میدهند . اما فعاليت قوهء عامله عبارت است از ايجاد همان
حركت
|