جاندارها را كه مهمترين دليل الهيون است توجيه كند ، و عليهذا نيازی به‏
پذيرفتن اصل عليت نيست . ما بعدا درباره‏ء اينها بحث خواهيم كرد .
ضمنا بايد به اين نكته توجه داشت كه عليت غائيه دو گونه تفسير دارد ،
يكی فلسفی و ديگری عاميانه ، كه آنرا نيز بعدا توضيح خواهيم داد .
اكنون به شرح ابيات ذكر شده می‏پردازيم :
اين اشعار مجموعا شامل سه مطلب است . بيت اول حاوی اين مطلب است‏
كه هيچ فعلی از هيچ فاعلی بدون علت غائی نيست ، و اصل عليت غائی مانند
اصل عليت فاعلی بر سراسر وجود و هستی حكمفرما است . بيت دوم و سوم ،
اين مطلب را می‏گويد كه قسر نه ممكن است دائمی باشد و نه ممكن است‏
غالبی باشد . و بيت چهارم می‏گويد كه علت غائی ، بحسب ماهيت ، علت‏
علت فاعلی است و بحسب وجود خارجی ، معلول وی می‏باشد .
ما در مقام شرح اين سه مطلب ، بر عكس ترتيبی كه در متن اشعار آمده‏
است ، از باب رعايت " الاسهل فالاسهل " ، اول مطلب سوم و سپس مطلب‏
دوم و در آخر مطلب اول را خواهيم گفت :

1 - مطلب سوم : رابطه‏ء علت غائی و علت فاعلی

اين مطلب در حقيقت بيان رابطه‏ء علت فاعلی و علت غائی است ( 1 )
مفاد بيت اين بود كه علت غائی ، بحسب ماهيت ، علت علت فاعلی است و
بحسب وجود ، معلول وی است . يعنی ماهيت علت غائی ، علت علت فاعلی‏
است و

پاورقی :
1 - ما در گذشته تا اندازه ای اين مطلب را ذكر كرده ايم و باز در
اينجا برای توضيح اين بيت از منظومه راجع به اين مطلب به شرح بيشتری‏
می‏پردازيم .