چنان كه درييش گفتيم غايت فاعل آن است كه فاعل ( كه خود امری بين‏
القوه والفعل است ) به او منتقل می‏شود . قبلا گفتيم كه هر فعل اختياری در
انسان سه فاعل دارد ، ولی در طول يكديگر ، كه در حقيقت يكی فاعل قريب‏
است ( قوه‏ء عامله ) و يكی فاعل فاعل است ( قوه‏ء شوقيه ) و يكی فاعل‏
فاعل فاعل ( قوه‏ء مدركه ) . اكنون بايد ببينيم آيا غايت اين فاعل های‏
ذكر شده هميشه يك چيز است و يا اختلاف پيدا می‏كند ، و اگر اختلاف پيدا
كرد و متعدد شد و در چه وقت بين آنها هماهنگی هست و در چه وقت هماهنگی‏
نيست ، و آنجا كه هماهنگی نيست به چه نحو و به چه كيفيت است . و به‏
عبارت ديگر آيا در همه موارد همه مبادی فاعلی وجود دارد و قهرا لازم است‏
غايت همه آنها حاصل شده باشد ؟ و يا اينكه در برخی موارد بعضی مبادی‏
وجود دارد و بعضی ديگر وجود ندارد و همواره غايت مبدائی كه مبدائيت و
دخالت دارد حاصل است و آن غايتی كه حاصل نيست غايت مبدائی است كه‏
مبدائيت و دخالت ندارد و عبث به معنی فعلی است كه بر غايت فاعلی كه‏
دخالت ندارد منطبق نيست ؟
حكماء عقيده دارند كه هميشه غايت قوه‏ء عامله با غايت فعل يكی است ،
ولی غايت قوه‏ء شوقيه و همچنين قوه‏ء مدركه گاهی عين همان غايت است و
گاهی غير آن است .
توضيح مطلب اينكه غايت هر يك از فاعلها همچنان كه گفتيم به معنی ما
عجله الوجود است . اكنون بايد فاعليت هر قوه ای را بشناسيم و بدانيم كه‏
هر يك از اين فاعلهای طولی چه فعاليتی می‏كنند و آن فعاليت را برای چه‏
منظوری انجام می‏دهند . اما فعاليت قوه‏ء عامله عبارت است از ايجاد همان‏
حركت