الهيون علاوه بر استدلالات فلسفی ، از نظر حسی و علوم تجربی نيز نظام‏
متقن و حكيمانه جهان را يادآور می‏شوند و می‏گويند خلقت و آفرينش‏
موجودات حكايت می‏كند كه طبيعت يك جريان هدف دار را طی می‏كند ،
ساختمان اشياء حكايت می‏كند كه تدبير و تقدير و توجه به هدف در آن وجود
دارد . از نظر الهيون بدون دخالت دادن عليت غائيه شگفتيها و شاهكارهای‏
خلقت قابل توجيه نيست .
از سوی ديگر ، ماديين شرور و نقصانات و پاره‏ای بی نظمی‏ها در جريان‏
عالم را يادآور می‏شوند و به عنوان " ماده‏ء نقض " هدف داری طبيعت را
مورد ايراد قرار می‏دهند . الهيون به اشكالات ماديون جواب‏هائی داده اندو
ماديون نيز به نوبه‏ء خود در مقام توجيه بدايع و شاهكارهای خلقت بر آمده‏
و مدعی شده‏اند بدون آنكه لازم باشد شعور و توجه به هدف را در جريان خلقت‏
دخالت دهيم می‏توانيم شاهكارها و نظامات بديع خلقت را توجيه كنيم .
ماديون مخصوصا در يك قرون اخير با پيروی از فلسفه‏ء نشوء و ارتقاء اصول و
نواميسی را ياد آور می‏شوند كه تنها از اصل عليت فاعلی استنباط می‏شود و
مدعی هستند همين اصول و نواميس كه از جريان لاشعوری طبيعت استنباط می‏شود
كافی است كه خلقت اسرار آميز

پاورقی :
1 - ما درباره‏ء عبث، جداگانه آنجا كه اشعار مربوط به آن را ذكر می‏كنيم‏
بحث خواهيم نمود .