جاندارها را كه مهمترين دليل الهيون است توجيه كند ، و عليهذا نيازی به
پذيرفتن اصل عليت نيست . ما بعدا دربارهء اينها بحث خواهيم كرد .
ضمنا بايد به اين نكته توجه داشت كه عليت غائيه دو گونه تفسير دارد ،
يكی فلسفی و ديگری عاميانه ، كه آنرا نيز بعدا توضيح خواهيم داد .
اكنون به شرح ابيات ذكر شده میپردازيم :
اين اشعار مجموعا شامل سه مطلب است . بيت اول حاوی اين مطلب است
كه هيچ فعلی از هيچ فاعلی بدون علت غائی نيست ، و اصل عليت غائی مانند
اصل عليت فاعلی بر سراسر وجود و هستی حكمفرما است . بيت دوم و سوم ،
اين مطلب را میگويد كه قسر نه ممكن است دائمی باشد و نه ممكن است
غالبی باشد . و بيت چهارم میگويد كه علت غائی ، بحسب ماهيت ، علت
علت فاعلی است و بحسب وجود خارجی ، معلول وی میباشد .
ما در مقام شرح اين سه مطلب ، بر عكس ترتيبی كه در متن اشعار آمده
است ، از باب رعايت " الاسهل فالاسهل " ، اول مطلب سوم و سپس مطلب
دوم و در آخر مطلب اول را خواهيم گفت :
1 - مطلب سوم : رابطهء علت غائی و علت فاعلی
اين مطلب در حقيقت بيان رابطهء علت فاعلی و علت غائی است ( 1 )
مفاد بيت اين بود كه علت غائی ، بحسب ماهيت ، علت علت فاعلی است و
بحسب وجود ، معلول وی است . يعنی ماهيت علت غائی ، علت علت فاعلی
است و
پاورقی :
1 - ما در گذشته تا اندازه ای اين مطلب را ذكر كرده ايم و باز در
اينجا برای توضيح اين بيت از منظومه راجع به اين مطلب به شرح بيشتری
میپردازيم .