می‏توان گفت كه جنابعالی خواستيد بفرماييد كه اينها سه بيان مختلف در
توجيه و تعبير دين دارند ( 1 ) . ولی می‏شود گفت كه اين سه بيان ، سه‏
بيان مختلف نيست ، همه گوشه‏هايی از يك نظريه و يك فرضيه و يك بيان‏
است .
در نظريه‏ای كه ديگران عامل جهل يا عامل ترس را سبب پيدايش دين‏
دانسته‏اند آنها در واقع به عامل اجتماعی توجه نكرده‏اند و توجهشان به عامل‏
فردی بوده و به عبارت ديگر توجيه روانشناسانه كرده‏اند نه توجيه جامعه‏
شناسانه . آنها گفتند انسان - به همان دلايلی كه قبلا گفتيم : يا به علت‏
جهلش و يا به علت ترسش ، به همان

پاورقی :
. 1 [ قبل از بيانات استاد ، كنفرانس درباره مقاله سابق الذكر ادامه‏
يافته است ] .