تكامل است ! بديهی است كه چنين نيست . تكامل يعنی گام برداشتن در مسير
كمال ، يعنی شی‏ء متكامل كه منزل عوض می‏كند و مراحل را مرحله به مرحله‏
پشت سر می‏گذارد ، گذشته از عدم ثبات و در يك جا متوقف نبودن ، يك‏
امر ديگر هم در آن هست و آن اين است كه اين تغيير در مسير كمال صورت‏
گرفته است ، بدين معنی كه مبدئی را در نظر گرفته‏ايم ، بعد می‏گوييم در آن‏
متكامل شده است ، يعنی در مرحله بعد همان را در مرحله عالی‏تر و به مقدار
بيشتر دارد .
پس اگر مسير ، مسير كمال نباشد آن تغيير مرحله و آن تغيير و جابجا شدن‏
، تكامل نيست . اگر مسير بخواهد مسير كمال باشد بايد يك امری را ما در
نظر بگيريم بعد بگوييم آن امر را كه [ اين شی‏ء ] در ابتدا داشته است كه‏
ما آن را كمال تلقی كرده‏ايم در مرحله بعد همان را به شكل افزونتری دارد .
مثلا تكامل در علم و تكامل در صنعت را در نظر می‏گيريم . جامعه‏ای در
مرحله‏ای از علم و دانايی و اطلاع و كشف اسرار طبيعت و در مرحله‏ای از
صنعت هست ، در مرحله ديگر تغيير می‏كند ، حال آيا هر تغييری را می‏توانيم‏
بگوييم " تكامل " ؟ اگر در دوره بعد ، اين مردم جاهل‏تر و نادان‏تر شدند
، قدرت فنی و صنعتی‏شان ضعيف‏تر شد باز می‏توانيم بگوييم تكامل پيدا
كرده‏اند چون با گذشته فرق كرده‏اند ؟ م ثلا آمار باسوادها سابق بيشتر بود
حالا كمتر شده است ، سطح سواد و معلومات قبلا بيشتر بود حالا كمتر شده‏
است ، آيا می‏توانيم بگوييم چون اكنون در آن مرحله نيستند ، پس تكامل‏
است ؟ نه ، آن وقتی ما می‏گوييم تكامل است كه در دوره بعد ، آن جامعه از
نظر كميت يا كيفيت و يا از هر دو نظر در سطح بالاتر قرار گرفته باشد ،
يعنی اگر