تجدد فكر دينی كه اخيرا مصطلح شده است يك آهنگ آشنا به گوش مسلمانان‏
است .
بررسی دقيق نهضتهای اصلاحی دوره اسلام و تحليل علمی آنها بسيار مفيد و
حياتی است . اميدوارم افراد شايسته‏ای چنين توفيقی بيابند و نتيجه بررسی‏
و تحقيقات خود را در اختيار علاقه‏مندان قرار دهند .
بديهی است كه جنبشهائی كه داعيه اصلاح داشته‏اند ، يكسان نبوده‏اند .
برخی داعيه اصلاح داشته و واقعا هم مصلح بوده‏اند . برخی بر عكس ، اصلاح را
بهانه قرار داده و افساد كرده‏اند . برخی ديگر در آغاز جنبه اصلاحی داشته و
سرانجام از مسير اصلاحی منحرف شده‏اند .
قيامهای علويين در دوره اموی و عباسی غالبا قيامهای اصلاحی بوده است .
بر عكس ، جنبش بابك خرم دين و چند جنبش ديگر از اين قبيل آنقدر آلوده‏
و پليد بود كه برای جهان اسلام نتيجه معكوس داد ، يعنی از تنفر مردم و
خشم مردم نسبت به دستگاه جور خلفای عباسی كه اين نهضتها عليه آن بپا شده‏
بود كاست . شايد علت اصلی دوام نسبی حكومت عباسيان قيامهای امثال‏
بابك بود . در حقيقت اين قيامها را بايد شانس حكومت عباسی به شمار
آورد . قيام شعوبيه در آغاز ، ماهيت اصلاحی داشت . زيرا عليه تبعيض‏
اموی بود و با شعار : « يا ايها الناس انا خلقناكم من ذكر و انثی و
جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عندالله اتقيكم ( 1 ) » آغاز
شد . شعوبيه چون عليه تبعيض

پاورقی :
. 1 حجرات / . 13