بيدارسازی را در كشورهای اسلامی آغاز كرد ، دردهای اجتماعی مسلمين را با
واقع بينی خاصی بازگو نمود ، راه اصلاح و چاره جوئی را نشان داد .
با اينكه در باره سيد جمال فراوان گفته و نوشته می‏شود ، ولی راجع به تز
اصلاحی او كمتر سخن می‏رود و يا من كمتر ديده و شنيده‏ام . به هر حال خوب‏
است بدانيم كه سيدجمال درد جامعه اسلامی را چه تشخيص می‏داده و راه چاره‏
را چه می‏دانسته است و چه راههائی برای وصول به هدفهای اصلاحی خويش‏
انتخاب می‏كرده است ؟
نهضت سيدجمال ، هم فكری بود و هم اجتماعی . او می‏خواست رستاخيزی هم‏
در انديشه مسلمانان به وجود آورد و هم در نظامات زندگی آنها . او در يك‏
شهر و يك كشور و حتی در يك قاره توقف نكرد ، هر چند وقت در يك كشور
به سر می‏برد . آسيا و اروپا و افريقا را زير پا گذاشت . در هر كشور با
گروههای مختلف در تماس بود همچنانكه نوشته‏اند در برخی كشورهای اسلامی‏
عملا وارد ارتش شد برای اينكه تا دل سپاهيان نفوذ نمايد . مسافرت سيد به‏
كشورهای مختلف اسلامی و بازديد آنها از نزديك سبب شد كه آن كشورها را
از نزديك بشناسد و ماهيت جريانها و شخصيتهای اين كشورها را به دست‏
آورد ، همچنانكه جهان پيمائيش و مخصوصا توقف نسبتا طولانيش در كشورهای‏
غربی او را به آنچه در جهان پيشرفته می‏گذشت و به ماهيت تمدن اروپا و
نيت سردمداران آن تمدن آشنا ساخت . سيد جمال در نتيجه تحرك و پويائی ،
هم زمان و جهان خود را شناخت و هم به دردهای كشورهای اسلامی كه