پاورقی : . 1 البته نهضت غزالی از بعضی جهات پيشرو بوده و از بعضی جهات ديگر نه . كتاب محجةالبيضاء مرحوم فيض هر دو جنبه كار غزالی را آشكار میكند.
قيام كرده بودند ، " اهل التسويه " خوانده شدند و چون آيه كريمه فوق را
شعار قرار داده بودند " شعوبيه " ناميده شدند ، اما متأسفانه خود
شعوبيه در همان مسير انحرافی افتادند كه عليه آن بپا خاسته بودند يعنی
مسير افكار و احساسات نژاد پرستانه و قوميت گرايانه ، و به همين دليل
تنفر عناصر مؤمن حقيقتجو و عدالتخواه اسلامی را عليه خود بر انگيختند . در
حقيقت انحراف شعوبيه از مسير اصلاحی اولی را نيز بايد به حساب شانس
عباسيان گذاشت ، و شايد خود عباسيان دست داشتند در اينكه ايرانيان را
از شاهراه شعارهای عدالتخواهانه اسلامی به بيراهه شعارهای نژادپرستانه
ايرانی منحرف سازند . حمايت شديد خلفای عباسی از شعوبيان افراطی كه در
تاريخ به وضوح پيدا است مؤيد اين فرضيه است .
جنبشهای اصلاحی اسلامی ، برخی فكری ، برخی اجتماعی و برخی ديگر هم فكری
بوده و هم اجتماعی . نهضت غزالی يك نهضت فكری محض بود . او فكر میكرد
علوم اسلامی و انديشه های اسلامی آسيب ديده است ، در صدد " احياء علوم
دين " برآمد . نهضتهای علويين يا نهضت سربداريان نهضتی اجتماعی عليه
حكام زمان بود . نهضت اخوان الصفا ، هم فكری بود و هم اجتماعی .
برخی از نهضتها پيشرو بوده مانند همانها كه نام برديم ( 1 ) ، و برخی
ارتجاعی بوده مانند نهضت اشعری در قرن چهارم ، و نهضت
پاورقی : . 1 البته نهضت غزالی از بعضی جهات پيشرو بوده و از بعضی جهات ديگر نه . كتاب محجةالبيضاء مرحوم فيض هر دو جنبه كار غزالی را آشكار میكند. |