مردمی كه در خارج و يا حاشيه قرار دارند .
هنگامی كه نهضتی در جريان است مانند اين است كه صحنهای را در حالی كه
گرد و غبار برانگيخته است بخواهيم مشاهده كنيم يا از آن عكسبرداری
نمائيم كه البته اندكی دشوار است ، بر خلاف هنگامی كه نهضت پشت كرده و
پايان يافته باشد [ كه ] مانند آن است كه صحنهای را پس از فرو نشستن
گرد و غبار بخواهيم ببينيم يا از آن عكسبرداری نمائيم . به هر حال تحليل
اين نهضت چه برای مردم معاصر كه خود در آن شركت دارند و چه برای
آيندگان تاريخ كه بخواهند در باره آن قضاوت نمايند هم اكنون امری ضروری
و حياتی است . به نظر میرسد مسائل ذيل بايد مورد بررسی قرار گيرد :
ماهيت نهضت
هدف نهضت
رهبری نهضت
آفات نهضت
ماهيت نهضت
وقايع و حوادث اجتماعی و تاريخی ، همانند پديدههای طبيعی ، احيانا از
نظر ماهيت با يكديگر اختلاف دارند . همه نهضتهای تاريخی را نمیتوان از
نظر ماهيت ، يكسان دانست . هرگز ماهيت انقلاب اسلامی صدر اسلام با
ماهيت انقلاب كبير فرانسه و يا انقلاب اكتبر روسيه يكی نيست .
تشخيص ماهيت يك نهضت از راههای مختلف ممكن