موجودی مختار و آزاد و انتخابگر است تاريخ در حركت خود نوسانات دارد ،
گاهی جلو می‏رود ، و گاهی به عقب بر می‏گردد ، گاه به راست منحرف می‏شود
و گاه به چپ ، گاهی تند می‏رود و گاهی كند و احيانا برای مدتی ساكن و
راكد و بی حركت می‏ماند ، يك جامعه همچنانكه تعالی می‏يابد انحطاط پيدا
می‏كند ، تاريخ تمدنهای بشری جز يك سلسله تعاليها و سپس انحطاطها و
انقراضها نيست ، در عين حال همچنانكه " توين بی " مورخ و دانشمند شهير
معاصر گفته است : انحطاط تمدنها امری اجتناب ناپذير است ، ولی تاريخ‏
بشريت در مجموع خود يك خط سير تكاملی را طی كرده است .

بسوی آزادی از جبر طبيعت و اجتماع

ز - سير تكاملی بشريت به سوی آزادی از اسارت طبيعت مادی و شرائط
اقتصادی و منافع فردی و گروهی ، و به سوی هدفی بودن و مسلكی بودن و
حكومت و اصالت بيشتر ايمان و ايدئولوژی بوده و هست . اراده بشرابتدائی‏
بيشتر تحت تأثير محيط طبيعی و محيط اجتماعی و طبيعت حيوانی خودش شكل‏
گرفته و متأثر شده است ، ولی اراده بشر در اثر تكامل و فرهنگ و توسعه‏
بينش و گرايش به ايدئولوژی های مترقی ، در اثر تكامل فرهنگ و توسعه‏