3 - امكان حادث است يا مبدع ؟
بعد از ماده نوبت میرسد به " امكان " . در مورد امكان استعدادی چه میتوان گفت ؟ در مورد امكان استعدادی معمولا میگويند كه امكان استعدادی و استعداد يك چيز است وقتی به ماده نسبت دهيم " استعداد " و وقتی به صورت نسبت دهيم " امكان " ناميده میشود . چنين چيزی كه به اعتباری امكان و به اعتبار ديگر استعداد ناميده میشود ، ماهيتش چيست ؟ در بعضی جاها تصريح میكنند كه از مقوله كيفيت است ، كيفيت استعدادی و در بعضی جاها تصريح میكنند كه از مقوله اضافه است يعنی يك تناقضی در كلماتشان وجود دارد . حاجی بيانی دارد كه میخواهد بگويد هر دو درست است . حاجی میگويد : در اينجا دو چيز وجود دارد ، يكی استعداد كه در ماده است و از مقوله كيف است ولی همين استعداد ملزوم يك اضافه است كه آن امكان استعدادی است . ولی اين گفته حاجی درست نيست چون ما راهی برای اثبات دو چيز نداريم ، و راه اثباتی كه در اينجا هست همان برهانی است كه ذكر شد و اين برهان دو چيز را اثبات نمی كند ، و فرضا اگر به امكان استعدادی شيئيت بدهيم اشكال میشود كه خود آن چه وضعی دارد ؟ اگر حادث باشد آن نيز به ماده و امكان نياز دارد . به اين معنی كه وجود زيد كه حادث است مسبوق به امكان است و مسبوق است به ماده ای كه حامل امكان است و خود آن امكان هم شی ای است كه حادث است و بنابراين مسبوق است به امكان ديگر الی مالانهايه كه اين محال است . ولی اگر [ امكان را ] اضافه بدانيم اين اشكال پيش نمی آيد ، چون اضافه در حقيقت مقوله نيست بلكه انتزاعی است . در اين مورد بيان آقای طباطبائی بيان بهتری است ، ايشان میگويند در واقع امكان استعدادی و ماده يك شیء هستند و از تعبير حامل و محمول نبايد به اشتباه