 | نهج البلاغه - كلمات قصار حضرت عليه السلام | |
بابُ المختار مِنْ حِكم اءمير المؤ منين عليه السلام و مواعظِه
متن :
بابُ المختار مِنْ حِكم اءمير المؤ منين عليه السلام و مواعظِه وَ
يَدْخُل فِي ذلِكَ المختارُ مِن اءجوبه مسائله وَ الْكلامُ القَصير الخارجُ فِي سائر اءغراضه
سخنان حكمت آميز و اندرزهاى اميرالمؤ منين عليه السلام و در اين گزيده است پاسخ پرسشهايى
كه از آن حضرت شده و نيز سخنان كوتاه او درباره مطالبى كه منظور نظرش بوده است .
كُنْ فِي الْفِتْنَةِ كَابْنِ اللَّبُونِ لاَ ظَهْرٌ فَيُرْكَبَ، وَ لاَ ضَرْعٌ فَيُحْلَبَ.
به هنگام بروز فتنه چون اشتر دو ساله باش كه نه پشتى استوار دارد كه بر آن سوار توان
شد و نه پستانى شيرده ، كه از آن شير توان دوشيد.
اءَزْرَى بِنَفْسِهِ مَنِ اسْتَشْعَرَ الطَّمَعَ، وَ رَضِيَ بِالذُّلِّ مَنْ كَشَفَ عَنْ ضُرِّهِ، وَ هَانَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ
مَنْ اءَمَّرَ عَلَيْهَا لِسَانَهُ.
آنكه طمع را شعار خود سازد، خود را خوار ساخته و هر كه پريشانحالى خويش با ديگران در
ميان نهد، تن به ذلت داده است و مكسى كه زبانش بر او فرمان راند، بى ارج شود.
الْبُخْلُ عَارٌ، وَ الْجُبْنُ مَنْقَصَةٌ، وَ الْفَقْرُ يُخْرِسُ الْفَطِنَ عَنْ حُجَّتِهِ، وَ الْمُقِلُّ غَرِيبٌ فِي
بَلْدَتِهِ، وَ الْعَجْزُ آفَةٌ، وَ الصَّبْرُ شَجَاعَةٌ، وَ الزُّهْدُ ثَرْوَةٌ، وَ الْوَرَعُ جُنَّةٌ
بخل ، ننگ است و ترس ، نقص است و تنگدستى ، زبان زيرك را از بيان حجتش بر بندد و
بينوا در شهر خود غريب است و ناتوانى ، آفت است و شكيبايى ، دليرى است و زهد، توانگرى
است و پارسايى ، چونان سپر است .
نِعْمَ الْقَرِينُ الرِّضَى وَ الْعِلْمُ وِرَاثَةٌ كَرِيمَةٌ وَ الْآدَابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَةٌ وَ الْفِكْرُ مِرْآةٌ صَافِيَةٌ.
بهترين همنشين خشنودى است از خواست خداوند و دانش ، ميراثى است گرانمايه و آداب ،
زيورهايى نو به نو و انديشه ، آينه اى صافى است .
صَدْرُ الْعَاقِلِ صُنْدُوقُ سِرِّهِ، وَ الْبَشَاشَةُ حِبَالَةُ الْمَوَدَّةِ، وَ الاِحْتِمَالُ قَبْرُ الْعُيُوبِ.
وَ رُوِيَ اءَنَّهُ عَلَيهِ السَّلامُ قَالَ :
فِي الْعِبَارَةِ عَنْ هَذَا الْمَعْنَى اءَيْضا:
الْمَسْاءَلَةُ خَبْءُ الْعُيُوبِ.
سينه عاقل صندوقچه راز اوست و خوشرويى دام دوستى است و برد بارى ، گورگاه زشتيها.
و نيز روايت شده كه آن حضرت در بيان اين معنى فرموده است كه :
آشتى جويى ، سرپوش عيبهاست .
مَنْ رَضِيَ عَنْ نَفْسِهِ كَثُرَ السَّاخِطُ عَلَيْهِ، وَ الصَّدَقَةُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ، وَ اءَعْمَالُ الْعِبَادِ فِي عَاجِلِهِمْ
نُصْبُ اءَعْيُنِهِمْ فِي آجَالِهِمْ.
هر كه از خود خشنود بود، خشم گيرندگانش بسيارند و صدقه دارويى است شفا بخش و
اعمال بندگان در اين جهان ، مقابل چشم آنهاست در آن جهان .
اءعْجَبُوا لِهَذَا الْإِنْسَانِ؛ يَنْظُرُ بِشَحْمٍ، وَ يَتَكَلَّمُ بِلَحْمٍ، وَ يَسْمَعُ بِعَظْمٍ وَ يَتَنَفَّسُ مِنْ خَرْمٍ!
از اين انسان در شگفت شويد، به قطعه اى پيه مى بيند و به پاره گوشتى سخن مى گويد و
به تكه استخوانى مى شنود و از شكافى نفس مى كشد.
إِذَا اءَقْبَلَتِ الدُّنْيَا عَلَى قَوْمٍ اءَعَارَتْهُمْ مَحَاسِنَ غَيْرِهِمْ وَ إِذَا اءَدْبَرَتْ عَنْهُمْ سَلَبَتْهُ مَحَاسِنَ
اَنْفُسِهِمْ.
وقتى كه دنيا به قومى روى آورد، خوبيهاى ديگران را به آنها عاريت دهد و چون پشت كند،
خوبيهايشان را از ايشان بستاند.
خَالِطُوا النَّاسَ مُخَالَطَةً إِنْ مِتُّمْ مَعَهَا بَكَوْا عَلَيْكُمْ، وَ إِنْ عِشْتُمْ حَنُّوا إِلَيْكُمْ.
با مردم به گونه اى بياميزيد، كه اگر بميريد، بر شما بگريند و اگر بمانيد با شما
دوستى كنند.
إِذَا قَدَرْتَ عَلَى عَدُوِّكَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُكْرا لِلْقُدْرَةِ عَلَيْهِ.
چون بر دشمن ظفر يافتى ، عفو و گذشت را شكرانه پيروزيت قرار ده .
اءَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اكْتِسَابِ الْإِخْوَانِ وَ اءَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ.
ناتوانترين مردم ، كسى است كه در يافتن دوست ناتوان باشد و ناتوانتر از او، كسى است كه
دوستى فرا چنگ آرد و ضايعش گذارد.
وَ قَالَ ع فِى الدِّينَ اِعْتَزِلُوا الْقِتالَ مَعَهُ:
|
خِذْلُوا الْحَقِ وَ لَم يَنْصِرُوا الْباطِلَ.
درباره كسانى كه از پيكار در كنار او، كناره گرفته بودند، چنين فرمود
|
حق را واگذاشتند و باطل را يارى نكردند.
إِذَا وَصَلَتْ إِلَيْكُمْ اءَطْرَافُ النِّعَمِ فَلاَ تُنَفِّرُوا اءَقْصَاهَا بِقِلَّةِ الشُّكْرِ.
چون سرآغاز نعمت به شما رسد با كم سپاسى دنباله آن را نبريد.
مَنْ ضَيَّعَهُ الْاءَقْرَبُ اءُتِيحَ لَهُ الْاءَبْعَدُ
كسى را كه نزديكانش واگذارند، بيگانگانش دست گيرند.
مَا كُلُّ مَفْتُونٍ يُعَاتَبُ
هر فريب خورده اى درخور عتاب نيست .
تَذِلُّ الْاءُمُورُ لِلْمَقَادِيرِ حَتَّى يَكُونَ الْحَتْفُ فِي التَّدْبِيرِ
كارها دستخوش تقديرند، آنسان ، كه گاه تدبير سبب مرگ شود.
وَ سُئِلَ ع عَنْ قَوْلِ الرَّسُولِ ص غَيِّرُوا الشَّيْبَ وَ لاَ تَشَبَّهُوا بِالْيَهُودِ فَقَالَ ع
:
|
إِنَّمَا قَالَ ص ذَلِكَ وَ الدِّينُ قُلُّ، فَاءَمَّا الْآنَ وَ قَدِ اتَّسَعَ نِطَاقُهُ وَ ضَرَبَ بِجِرَانِهِ فَامْرُؤٌ وَ مَا
اخْتَارَ.
از آن حضرت درباره اين سخن پيامبر (ص ) پرسيدند كه فرموده بود رنگ سفيد موى را تغيير
دهيد و خود را همانند يهودان مسازيد و او فرمود:
اين سخن را رسول اللّه (ص ) زمانى فرمود كه مسلمانان اندك بودند، اما اكنون كه دايره اسلام
فراخ گرديده و دين استقرار يافته ، هركس به اختيار خود است
مَنْ جَرَى فِي عِنَان اءَمَلِهِ عَثَرَ بِاءَجَلِهِ.
هر كه عنان مركب آرزو را رها كند و در پى آن بشتابد مرگش بلغزاند و بر زمين زند.
اءَقِيلُوا ذَوِي الْمُرُوءَاتِ عَثَرَاتِهِمْ، فَمَا يَعْثُرُ مِنْهُمْ عَاثِرٌ إِلا وَ يَدُ اللَّهِ بِيَدِهِ يَرْفَعُهُ.
از لغزشهاى جوانمردان درگذريد، كه هيچيك از آنان نلغزد، مگر آنكه دست او در دست خدا باشد
و برداردش .
قُرِنَتِ الْهَيْبَةُ بِالْخَيْبَةِ، وَالْحَيَاءُ بِالْحِرْمَانِ، وَالْفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ، فَانْتَهِزُوا فُرَصَ
الْخَيْرِ.
ترس قرين نوميدى است و شرم ، موجب محرومى است و فرصت مى گذرد، چونان كه ابرها مى
گذرند. فرصتهاى نيكو را غنيمت شمريد.
لَنَا حَقُّ فَإِنْ اءُعْطِينَاهُ وَ إِلا رَكِبْنَا اءَعْجَازَ الْإِبِلِ وَ إِنْ طَالَ السُّرَى .
قال الرضى :
وَ هذَا مِنْ لَطِيفِ الْكَلامِ وَ فَصيحِهِ، وَ مَعْناهُ اءَنا إ ن لَمْ نُعْطَ حَقِّنا اءَذِلاء، وَ ذلِكَ اءَنَّ الرَّديفَ يَرْكَبُ
عَجُزَ الْبَعيرِ كالْعَبْدِ وَالا سِيرِ وَ مَنْ يَجرِي مَجراهُما.
ما را حقى است كه اگر آن را به ما دادند، بگيريم و اگر ندادند، بر ترك شتر سوار مى
شويم ، هر چند، سير در شب باشد و به دراز كشد.
شريف رضى گويد :
اين سخن ، سخنى لطيف و فصيح است . يعنى اگر حق ما را ندهند، ما در زمره خوارشدگان باشيم
زيرا بنده و اسير و امثال آنها را بر سرين شتر مى نشانند يعنى پشت سر آنكه شتر را مى
راند).
مَنْ اءَبْطَاءَ بِهِ عَمَلُهُ لَمْ يُسْرِعْ بِهِ حَسْبَهُ.
هر كه در كارها درنگ كند، شرف نسب ، سبب سرعت در كارش نشود.
مِنْ كَفَّاراتِ الذُّنُوبِ الْعِظامِ إِغاثَةُ الْمَلْهُوفِ، وَالتَّنْفِيسُ عَنِ الْمَكْرُوبِ.
از كفاره هاى گناهان بزرگ ، به فرياد رسيدن ستمديدگان است و شاد كردن غمگينان .
يَا ابْنَ آدَمَ إِذا رَاءَيْتَ رَبَّكَ سُبْحانَهُ يُتابِعُ عَلَيْكَ نِعَمَهُ وَ اءَنْتَ تَعْصِيهِ فَاحْذَرْهُ.
اى پسر آدم ، اگر ديدى كه خداى سبحان ، نعمتش را پى درپى به تو ارزانى مى دارد و تو
نافرمانيش مى كنى ، از كيفر او بترس .
مَا اءَضْمَرَ اءَحَدٌ شَيْئا إِلا ظَهَرَ فِي فَلَتَاتِ لِسانِهِ وَ صَفَحاتِ وَجْهِهِ.
هيچكس چيزى را در دل نهان ننمود، مگر آنكه ، در سخن نابجايى كه از دهانش مى پرد، يا در
صفحات چهره اش ، هويدا شود.
امْشِ بِدائِكَ ما مَشَى بِكَ.
تا درد همراه توست تو نيز با او همراهى كن .
اءَفْضَلُ الزُّهْدِ إِخْفاءُ الزُّهْدِ.
برترين پارساييها آن است كه در نهان باشد.
إِذا كُنْتَ فِي إِدْبارٍ وَالْمَوْتُ فِي إِقْبالٍ فَما اءَسْرَعَ الْمُلْتَقَى !
اگر تو روى به بازگشت نهاده باشى و مرگ روى در آمدن داشته باشد، چه زود به هم
خواهيد رسيد.
الْحَذَرَ الْحَذَرَ فَوَاللَّهِ لَقَدْ سَتَرَ حَتّى كَاءَنَّهُ قَدْ غَفَرَ!
بترسيد، بترسيد، به خدا سوگند، كه گاه چنان گناه را مى پوشاند كه پندارى آن را
بخشيده است .
وَ سُئِلَ ع عَنِ الْإِيمَانِ فَقَالَ:
|
الْإِيمَانُ عَلى اءَرْبَعِ دَعائِمَ: عَلَى الصَّبْرِ وَالْيَقِينِ وَالْعَدْلِ وَالْجِهادِ.
فَالصَّبْرُ مِنْها عَلى اءَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى الشَّوْقِ وَالشَّفَقِ وَالزُّهْدِ وَالتَّرَقُّبِ، فَمَنِ اشْتاقَ
إِلَى الْجَنَّةِ سَلا عَنِ الشَّهَواتِ، وَ مَنْ اءَشْفَقَ مِنَ النَّارِ اجْتَنَبَ الْمُحَرَّماتِ، وَ مَنْ زَهِدَ فِي الدُّنْيَا
اسْتَهانَ بِالْمُصِيباتِ، وَ مَنِ ارْتَقَبَ الْمَوْتَ سارَعَ فِى الْخَيْراتِ.
وَالْيَقِينُ مِنْهَا عَلَى اءَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى تَبْصِرَةِ الْفِطْنَةِ، وَ تَاءَوُّلِ الْحِكْمَةِ، وَ مَوْعِظَةِ الْعِبْرَةِ،
وَ سُنَّةِ الْاءَوَّلِينَ، فَمَنْ تَبَصَّرَ فِي الْفِطْنَةِ تَبَيَّنَتْ لَهُ الْحِكْمَةُ، وَ مَنْ تَبَيَّنَتْ لَهُ الْحِكْمَةُ
عَرَفَ الْعِبْرَةَ، وَ مَنْ عَرَفَ الْعِبْرَةَ فَكَاءَنَّمَا كَانَ فِى الْاءَوَّلِينَ.
وَالْعَدْلُ مِنْهَا عَلَى اءَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى غَائِصِ الْفَهْمِ، وَ غَوْرِ الْعِلْمِ، وَ زُهْرَةِ الْحُكْمِ، وَ رَسَاخَةِ
الْحِلْمِ، فَمَنْ فَهِمَ عَلِمَ غَوْرَ الْعِلْمِ، وَ مَنْ عَلِمَ غَوْرَ الْعِلْمِ صَدَرَ عَنْ شَرَائِعِ الْحُكْمِ، وَ مَنْ حَلُمَ لَمْ
يُفَرِّطْ فِي اءَمْرِهِ وَ عَاشَ فِي النَّاسِ حَمِيدا.
وَالْجِهَادُ مِنْهَا عَلَى اءَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى الْاءَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ، وَالنَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ، وَالصِّدْقِ فِي
الْمَوَاطِنِ وَ شَنَآنِ الْفَاسِقِينَ، فَمَنْ اءَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظُهُورَ الْمُؤْمِنِينَ، وَ مَنْ نَهَى عَنِ الْمُنْكَرِ
اءَرْغَمَ اءُنُوفَ الْمُنافِقِينَ، وَ مَنْ صَدَقَ فِي الْمَوَاطِنِ قَضَى مَا عَلَيْهِ، وَ مَنْ شَنِئَ الْفَاسِقِينَ وَ
غَضِبَ لِلَّهِ غَضِبَ اللَّهُ لَهُ وَ اءَرْضَاهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ.
وَالْكُفْرُ عَلَى اءَرْبَعِ دَعَائِمَ: عَلَى التَّعَمُّقِ، وَالتَّنَازُعِ، وَالزَّيْغِ، وَالشِّقَاقِ، فَمَنْ تَعَمَّقَ لَمْ
يُنِبْ إِلَى الْحَقِّ، وَ مَنْ كَثُرَ نِزَاعُهُ بِالْجَهْلِ دَامَ عَمَاهُ عَنِ الْحَقِّ، وَ مَنْ زَاغَ سَاءَتْ عِنْدَهُ الْحَسَنَةُ، وَ
حَسُنَتْ عِنْدَهُ السَّيِّئَةُ، وَ سَكِرَ سُكْرَ الضَّلاَلَةِ، وَ مَنْ شَاقَّ وَعُرَتْ عَلَيْهِ طُرُقُهُ، وَ اءَعْضَلَ عَلَيْهِ
اءَمْرُهُ، وَ ضَاقَ عَلَيْهِ مَخْرَجُهُ.
وَالشَّكُّ عَلَى اءَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى التَّمَارِي ، وَالْهَوْلِ وَالتَّرَدُّدِ، وَالاِسْتِسْلاَمِ، فَمَنْ جَعَلَ الْمِرَاءَ
دَيْدَنا لَمْ يُصْبِحْ لَيْلُهُ، وَ مَنْ هَالَهُ مَا بَيْنَ يَدَيْهِ نَكَصَ عَلَى عَقِبَيْهِ، وَ مَنْ تَرَدَّدَ فِي الرَّيْبِ
وَطِئَتْهُ سَنَابِكُ الشَّيَاطِينِ، وَ مَنِ اسْتَسْلَمَ لِهَلَكَةِ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ هَلَكَ فِيهِمَا.
قال الرضى :
وَ بَعْدَ هذا كَلام تَرَكْنا ذِكْرَهُ خَوفَ الا طالَة والْخُرُوجِ عَنِ الْغَرَضِ الْمَقْصُودِ فِي هذا الْكِتابِ.
از اميرالمؤ منين معنى ايمان را پرسيدند، فرمود:
|
شكيبايى را نيز چهار شعبه است : شوق و ترس و پارسايى و انتظار. پس ، هر كه در او شوق
بهشت باشد، بايد كه از شهوات دورى جويد و هر كه از آتش دوزخ ترسد، بايد كه از
محرمات اجتناب كند، و هر كه در دنيا پارسايى گزيند،
تحمل مصيبتها بر وى آسان شود و هر كه در انتظار مرگ باشد، به كارهاى نيك شتاب كند.
و يقين را چهار شعبه است : بينايى هوشمندانه و دريافت از روى حكمت و پند گرفتن از چيزهاى
عبرت آميز و رفتن به روش پيشينيان . هر كه از روى هوشمندى نگرد، حكمت بر وى آشكار شود
و هر كه از حكمت بر وى آشكار شود، آموخته است كه چگونه از حوادث عبرت گيرد و هر كه
عبرت گرفتن را آموزد، گويى با گذشتگان در گذشته ، زيسته است .
و عدالت را چهار شعبه است : فهمى كه به عمق چيزها رسد و علمى كه حقايق را دريابد و داورى
كردنى نيكو و راسخ بودن در بردبارى . آنكه نيكو فهم كند به عمق دانايى رسد و هر كه
به عمق دانايى رسد، از آبشخور احكام دين سيراب بيرون آيد و هر كه بردبارى را شعار خود
سازد، در كارها تقصير ننمايد و در ميان مردم ، ستوده زيست كند.
جهاد را نيز چهار شعبه است : امر به معروف و نهى از منكر و پيكار در راه دين و دشمنى با
فاسقان . پس ، هر كه امر به معروف كند، مؤ منان را پشتيبانى نيكوست و هر كه نهى از منكر
نمايد، بينى منافقان را بر خاك ماليده و هر كه در راه خدا پيكار كند، آنچه را بر عهده داشته
به جاى آورده و هر كه با فاسقان دشمنى كند و براى خدا خشمگين شود، خدا را در روز جزا
خشنود ساخته است .
كفر را چهار پايه است : كنجكاوى بيهوده و خصومت كردن و انحراف از حق و دشمنى ورزيدن .
كسى كه در كارها بيهوده كنجكاوى كند، به حق نرسد. هر كه به سبب نادانى به خصومت
پردازد، همواره ديده اش از ديدن حق نابينا باشد و هر كه از حق منحرف گردد، نيكى را بدى
انگارد و بدى را نيكى پندارد و به باده گمراهى مست شود و هر كه دشمنى ورزد، راههايش
ناهموار و پر وحشت گردد و كارش دشوار شود و راه بيرون شدن بر او بسته ماند.
شك را نيز چهار شعبه است : جدال بيهوده و هول و هراس و دودلى و تسليم . هر كه
جدال را عادت خود سازد شبش به روز بدل نگردد و هر كه از كارهايى كه در پيش دارد بترسد،
واپس ماند و به مقصود نرسد و هر كه به ترديد و دودلى گرفتار آيد، پس سپر سمهاى
شياطين شود و هر كه به تباهى دنيا و آخرت تن در دهد، هم در دنيا هلاك شود و هم در آخرت .
رضى گويد:
پس از اين كلامى است ، كه ما از ذكر آن خوددارى كرديم از بيم به درازكشيدن سخن و خارج
بودنش از موضوع ما.
فَاعِلُ الْخَيْرِ خَيْرٌ مِنْهُ، وَ فَاعِلُ الشَّرِّ شَرُّ مِنْهُ.
نيكوكار از كار نيكويش بهتر است و، بدكار از كار بدش بدتر.
كُنْ سَمْحا وَ لاَ تَكُنْ مُبَذِّرا، وَ كُنْ مُقَدِّرا وَ لاَ تَكُنْ مُقَتِّرا.
بخشنده باش و اسرافكار مباش و ميانه رو باش و سختگير مباش .
اءَشْرَفُ الْغِنَى تَرْكُ ا0لْمُنَى .
برترين توانگرى ترك آرزوهاست .
مَنْ اءَسْرَعَ إِلَى النَّاسِ بِمَا يَكْرَهُونَ قَالُوا فِيهِ مَا لاَ يَعْلَمُونَ.
هر كه به كارى بشتابد، كه مردمش ناخوش دارند، درباره اش آن گويند كه ندانند.
مَنْ اءَطَالَ الْاءَمَلَ اءَسَاءَ الْعَمَلَ.
هر كه دامنه آرزوهايش گسترده شود، كردارش ناروا گردد.
وَ قَالَ ع : وَ قَدْ لَقِيَهُ عِنْدَ مَسِيرِهِ إِلَى الشَّامِ دَهَاقِينُ الْاءَنْبَارِ فَتَرَجَّلُوا لَهُ وَ
اشْتَدُّوا بَيْنَيَدَيْهِ:
|
مَا هَذَا الَّذِي صَنَعْتُمُوهُ؟
فَقَالُوا: خُلُقٌ مِنَّا نُعَظِّمُ بِهِ اءُمَرَاءَنَا.
فَقَالَ:
وَاللَّهِ مَا يَنْتَفِعُ بِهَذَا اءُمَرَاؤُكُمْ، وَ إِنَّكُمْ لَتَشُقُّونَعَلَى اءَنْفُسِكُمْ فِي دُنْيَاكُمْ وَ تَشْقَوْنَ بِهِ
فِي آخِرَتِكُمْ، وَ مَا اءَخْسَرَ الْمَشَقَّةَ وَرَاءَهَا الْعِقَابُ، وَ اءَرْبَحَ الدَّعَةَ مَعَهَا الْاءَمَانُ مِنَ النَّارِ.
هنگامى كه به شام مى رفت ، دهقانان شهر انبار به ديدارش آمدند. از اسبها پياده
شدند وپيشاپيش او دويدند. پرسيد:
|
اين چه كار است كه مى كنيد؟
گفتند كه اين عادت ماست در بزرگداشت فرمانروايانمان .
امام (ع ) فرمود: اين كارى است كه اميرانتان از آن سود نبردند و شما خود را در زندگى خود به
مشقت مى افكنيد و در آخرت به بدبختى گرفتار مى آييد. چه زيانبار است مشقتى كه در پى آن
عذاب باشد و چه سودمند است آسودگى همراه با ايمنى از عذاب خدا.
وَ قَالَ ع لاِبْنِهِ الْحَسَنِ ع :
|
يَا بُنَيَّ احْفَظْ عَنِّي اءَرْبَعا وَ اءَرْبَعا لاَ يَضُرُّكَ مَا عَمِلْتَ مَعَهُنَّ؛ إِنَّ اءَغْنَى الْغِنَى الْعَقْلُ، وَ
اءَكْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ، وَ اءَوْحَشَ الْوَحْشَةِ الْعُجْبُ، وَ اءَكْرَمَ الْحَسَبِ حُسْنُ الْخُلُقِ.
يَا بُنَيَّ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْاءَحْمَقِ فَإِنَّهُ يُرِيدُ اءَنْ يَنْفَعَكَ فَيَضُرَّكَ.
وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْبَخِيلِ فَإِنَّهُ يَقْعُدُ عَنْكَ اءَحْوَجَ مَا تَكُونُ إِلَيْهِ.
وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْفَاجِرِ فَإِنَّهُ يَبِيعُكَ بِالتَّافِهِ.
وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْكَذَّابِ فَإِنَّهُ كَالسَّرَابِ يُقَرِّبُ عَلَيْكَ الْبَعِيدَ، وَ يُبَعِّدُ عَلَيْكَ الْقَرِيبَ.
به فرزند خود امام حسن (ع ) فرمود:
|
اى فرزند، از من چهار و چهار چير را به خاطر بسپار كه چون كارهايت را به آنها به انجام
رسانى ، هرگز زيانى به تو نرسد برترين بى نيازيها
عقل است و بزرگترين بينواييها حماقت است و ترسناكترين ترسها خودپسندى است و گراميترين
حسب و نسب ، خلق نيكوست .
اى فرزند، بپرهيز از دوستى با احمق ، زيرا احمق خواهد كه به تو سود رساند، ولى زيان مى
رساند و بپرهيز از دوستى با بخيل كه او چيزى را كه بسيار به آن نيازمند هستى از تو دريغ
مى دارد و بپرهيز از دوستى با تبهكار كه تو را به اندك چيزى مى فروشد.
و بپرهيز از دوستى دروغگو، كه او چون سراب است ، دور را نزديك نشان مى دهد و نزديك را دور
مى نماياند.
لاَ قُرْبَةَ بِالنَّوَافِلِ إِذَا اءَضَرَّتْ بِالْفَرَائِضِ.
در به جاى آوردن مستحبات قربتى نيست اگر به واجبات زيان رساند.
لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ، وَ قَلْبُ الْاءَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ.
قال الرضى :
وَ هذا مِنَ الْمَعانِي الْعَجِيبَةِ الشَّريفَةِ، وَالْمُرادُ بِهِ اءِنَّ الْعاقِلَ لا يُطْلِقُ لِسانَهُ إ لا بَعْدَ مُشاوَرَةِ
الرَّويةِ وَ مُؤ امَرَةِ الْفِكْرَةِ والا حْمَقُ تَسْبِقُ حَذَفاتُ لِسانِهِ وَ فَلَتاتُ كَلامِهِ مُراجَعَةَ فِكْرِهِ، وَ
مُماخَضَةَ رَاءيِهِ، فَكَاءَنَّ لِسانَ الْعاقِلِ تابِعٌ لِقَلْبِهِ، وَ كَاءَنَّ قَلْبَ الا حْمَقِ تابِعٌ لِلِسانِهِ.
وَ قَدْ رُوِىٍَّ عَنْهُ ع هذَا الْمَعْنى بِلَفْظٍ آخَرَ وَ هُوَ قَوْلُهُ: (قَلْبُ الْاءَحْمَقِ فِي فِيهِ، وَ لِسَانُ الْعَاقِلِ
فِي قَلْبِهِ) وَ مَعْناهُما واحِدُ.
زبان خردمند آن سوى دل اوست و دل بى خرد آن سوى زبانش .
رضى گويد:
اين از معانى عجيب و شريف است . مراد اين است كه
عاقل زبان نمى گشايد مگر پس از آنكه با انديشه و فكر خود مشورت كند و بى خرد، سخنان
بيهوده اش بر فكر و تاءمل و انديشه اش پيشى گيرد. گويى زبان
عاقل ، تابع دل اوست و دل احمق ، تابع زبان اوست . اين معنى از آن حضرت به عبارات ديگرى
هم آمده است ، مانند اين عبارت دل احمق در دهان اوست و زبان
عاقل در دلش و هر دو يك معنى است .
وَ قَالَ ع لِبَعْضِ اءَصْحَابِهِ فِي عِلَّةٍ اعْتَلَّهَا:
|
جَعَلَ اللَّهُ مَا كَانَ مِنْ شَكْوَاكَ حَطّا لِسَيِّئَاتِكَ، فَإِنَّ الْمَرَضَ لاَ اءَجْرَ فِيهِ، وَ لَكِنَّهُ يَحُطُّ
السَّيِّئاتِ وَ يَحُتُّها حَتَّ الْاءَوْراقِ، وَ إِنَّمَا الْاءَجْرُ فِي الْقَوْلِ بِاللِّسانِ، وَالْعَمَلِ بِالْاءَيْدِي
وَالْاءَقْدامِ، وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحانَهُ يُدْخِلُ بِصِدْقِ النِّيَّةِ وَالسَّرِيرَةِ الصّالِحَةِ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ
الْجَنَّةَ.
قال الرضى :
وَ اءَقُولُ:
صَدَقَ ع إ ن الْمَرَضَ لا اءجْرَ فِيهِ، لا نَّهُ مِنْ قَبِيلِ ما يُسْتَحَقُّ عَلَيْهِ الْعِوَض ؛ لا نَّ الْعِوَضَ
يُسْتَحِقُّ عَلى ما كانَ فِي مُقابَلَةِ فِعْلِ اللّه تَعالى بِالعَبْدِ مِنَ الآلامِ وَالا مْراضِ وَ ما يَجْرِي
مَجْرى ذلِكَ، والا جْرُ والثَّوابُ يُسْتَحَقّانِ عَلى ما كانَ فِي مُقابَلَةِ فَعْلَ الْعَبْدِ، فَبَيْنَهُما
فَرْقُ قَدْ بَيِّنَهُ ع كَما يَقْتَضِيهِ عِلْمُهُ الثّاقِبُ، وَ رَاءيُهُ الصّائِبُ.
به يكى از اصحابش كه بيمار شده بود چنين فرمود:
|
خداوند بيمارى تو را كه از آن شكوه مى كنى ، سبب كاستن از گناهانت قرار داده . زيرا در
بيمارى اجر و ثوابى نيست ، ولى گناهان را مى ريزد، آنسان ، كه برگ درختان مى ريزند.
اجر و ثواب ، حاصل گفتار به زبان است و كردار به دست و پاى . خداوند به سبب صدق نيت
و باطن پاك ، هر كس را كه خواهد، به بهشت مى برد.
شريف رضى گويد :
من مى گويم :
امام (ع ) راست گفته است و در بيمارى اجر و ثوابى نيست زيرا بيمارى از چيزهايى است كه آن
را عوض است نه مزد. عوض در برابر دردها و بيماريهايى است كه از سوى خداوند بر بنده
مى رسد، ولى اجر و ثواب در برابر عملى است كه از بنده سر زده است پس ميان عوض و
ثواب فرقى است كه امام با علم نافذ و راءى صواب خويش بيان فرموده است .
وَ قَالَ ع فِي ذِكْرِ خَبّابِ بْنِ الْاءَرَتِّ:
|
يَرْحَمُ اللَّهُ خَبَّابا فَلَقَدْ اءَسْلَمَ راغِبا، وَ هاجَرَ طائِعا، وَ قَنِعَ بِالْكَفافِ، وَ رَضِيَ عَنِ اللَّهِ وَ
عاشَ مُجاهِدا، طُوبى لِمَنْ ذَكَرَ الْمَعادَ، وَ عَمِلَ لِلْحِسابِ، وَ قَنِعَ بِالْكَفافِ، وَ رَضِيَ عَنِ اللَّهِ.
هنگامى كه از خبّاب بن الارت (1) ياد مى كرد چنين فرمود:
|
خداوند خبّاب بن الارتّ را رحمت كند. به رغبت اسلام آورد و در عين اطاعت ، مهاجرت كرد و به آنچه
روزيش داده بودند، قناعت نمود و از خدا راضى بود و مجاهد زيست . خوشا به
حال كسى كه همواره به ياد معاد باشد و براى روز حساب
عمل كند و به آنچه روزيش داده اند، قانع باشد و از خداى راضى .
لَوْ ضَرَبْتُ خَيْشُومَ الْمُؤْمِنِ بِسَيْفِي هَذا عَلى اءَنْ يُبْغِضَنِي ما اءَبْغَضَنِي ، وَ لَوْ صَبَبْتُ
الدُّنْيا بِجَمَّاتِها عَلَى الْمُنافِقِ عَلى اءَنْ يُحِبَّنِي ما اءَحَبَّنِي ، وَ ذلِكَ اءَنَّهُ قُضِيَ فَانْقَضى
عَلى لِسانِ النَّبِيِّ الْاءُمِّيِّ ص اءَنَّهُ قالَ: (يا عَلِيُّ لا يُبْغِضُكَ مُؤْمِنٌ، وَ لا يُحِبُّكَ مُنافِقٌ).
اگر به اين شمشيرم بر بينى مؤ من زنم كه با من دشمن شود، دشمن نشود و اگر همه جهان را
به كام منافق ريزم كه با من دوست گردد، دوست نگردد. و اين ، از آنروست ، كه حكم خداى بر
زبان پيامبر امّى (صلى الله عليه و آله ) گذشت كه فرمود يا على ، مؤ من تو را دشمن نشود و
منافق دوست نگردد.
 | نهج البلاغه - كلمات قصار حضرت عليه السلام | |
|