. 4 تاريخ و عوامل زمانی

انسان از نظر محيط اجتماعی تنها تحت تأثير زمان حال نيست ، زمان‏
گذشته و وقايع و حوادثی كه در گذشته رخ داده است نيز در ساختن او تأثير
بسزايی دارد . به طور كلی ميان گذشته و آينده هر موجودی رابطه‏ء قطعی و
مسلم بر قرار است . گذشته و آينده مانند دو نقطه‏ء جدا از يكديگر نيستند
، بلكه مانند دو قطعه از يك جريان مداوم‏اند . گذشته نطفه و هسته‏ء آينده‏
است .

طغيان انسان عليه محدوديتها

انسان در عين اينكه نمی‏تواند رابطه‏اش را با وراثت ، محيط طبيعی ،
محيط اجتماعی و تاريخ و زمان بكلی قطع كند ، می‏تواند تا حدود زيادی عليه‏
اين محدوديتها طغيان نموده ، خود را از قيد حكومت اين عوامل آزاد سازد .
انسان به حكم نيروی عقل و علم از يك طرف ، و نيروی اراده و ايمان از
طرف ديگر تغييراتی در اين عوامل ايجاد می‏كند و آنها را با خواستهای‏