. 4 تاريخ و عوامل زمانی
انسان از نظر محيط اجتماعی تنها تحت تأثير زمان حال نيست ، زمان گذشته و وقايع و حوادثی كه در گذشته رخ داده است نيز در ساختن او تأثير بسزايی دارد . به طور كلی ميان گذشته و آينده هر موجودی رابطهء قطعی و مسلم بر قرار است . گذشته و آينده مانند دو نقطهء جدا از يكديگر نيستند ، بلكه مانند دو قطعه از يك جريان مداوماند . گذشته نطفه و هستهء آينده است .طغيان انسان عليه محدوديتها
انسان در عين اينكه نمیتواند رابطهاش را با وراثت ، محيط طبيعی ، محيط اجتماعی و تاريخ و زمان بكلی قطع كند ، میتواند تا حدود زيادی عليه اين محدوديتها طغيان نموده ، خود را از قيد حكومت اين عوامل آزاد سازد . انسان به حكم نيروی عقل و علم از يك طرف ، و نيروی اراده و ايمان از طرف ديگر تغييراتی در اين عوامل ايجاد میكند و آنها را با خواستهای