بی خبر است كه می‏خواهد با امتحان چيزی را بفهمد ؟ مگر نه اين است كه در
خود قرآن مجيد آمده كه هيچ ذره‏ای و هيچ حركتی و جنبشی ، بالاخره هيچ امر
كوچك يا بزرگی در عالم هستی نيست مگر آنكه معلوم و مكشوف حق متعال‏
است ؟ پس امتحان يعنی چه ؟

سازندگی شدايد

جواب هر دو سؤال آن وقت معلوم می‏شود كه فلسفه بلايا و شدايد و سختيها
و اثر آنها در وجود آدمی معلوم شود ، معلوم شود كه به حكم قانون و ناموس‏
خلقت ، بسياری از كمالات است كه جز در مواجهه با سختيها و شدايد ، جز
در نتيجه تصادمها و اصطكاكهای سخت ، جز در ميدان مبارزه و پنجه نرم كردن‏
با حوادث ، جز در روبرو شدن با بلايا و مصائب حاصل نمی‏شود .
نه اين است كه اثر شدايد و سختيها تنها ظاهر شدن و نمايان شدن گوهر
واقعی است ، به اين معنی كه هر كس يك گوهر واقعی دارد كه رويش پوشيده‏
است ، مانند يك معدنی است در زير خاك ، و اثر شدايد فقط اين است كه‏
آنچه در زير خاك است نمايان می‏شود ، اثر ديگر ندارد . نه ، اين طور
نيست ، بالاتر است . شدايد و سختيها و ابتلائات اثر تكميل كردن و تبديل‏
كردن و عوض كردن دارد ، كيمياست ، فلزی را به فلز ديگر تبديل می‏كند ،
سازنده است ، از موجودی موجود ديگر می‏سازد ، از ضعيف قوی و از پست‏
عالی و از خام پخته به وجود می‏آورد ، خاصيت تصفيه و تخليص دارد ،
كدورتها و زنگارها را می‏زدايد ، خاصيت تهييج و تحريك دارد ، هوشياری و
حساسيت به وجود می‏آورد ، ضعف و سستی را از بين می‏برد .