حكمفرماست ، مظهر تام و تمام " « لا يعصون الله ما أمرهم »" ( 1 )
هستند . اما افراد نسبت به اجتماع اين طور نيستند . درست است كه‏
اجتماع هم روح و حياتی دارد ، ولی روح اجتماعی اين اندازه بر اعضای پيكر
خود يعنی افراد تسلط و سيطره ندارد ، افراد نيز آن اندازه مسخر روح‏
اجتماع نيستند .

معنی مدنی بالطبع بودن انسان

حكما از زمانهای بسيار قديم گفته‏اند انسان مدنی بالطبع است ، يعنی‏
انسان طبيعتا اجتماعی است . بعدها حكمای ديگر آمده‏اند و اين جمله را
شكافته‏اند كه مقصود از اينكه انسان طبيعتا و ذاتا اجتماعی است چيست .
اگر مقصود اين است كه انسان اين فرق را با نباتات و حيوانات البته‏
بعضی حيوانات دارد كه استعدادهايی كه در انسان هست و كمالاتی كه برای‏
انسان مترقب است جز در پرتو زندگی اجتماعی ، ميسر نمی‏شود و احتياجات‏
زندگی انسان جز با تمدن رفع شدنی نيست ، البته مطلب درست است ، و اما
اگر مقصود اين است كه زندگی اجتماعی امری است غريزی و طبيعی و قهری و
بيرون از دايره انتخاب و اختيار همان طوری كه بعضی حيوانات از قبيل‏
زنبور عسل و موريانه و مورچه اين طور هستند ، اينها به حسب غريزه طوری‏
ساخته شده‏اند كه قهرا و به طور خودكار با هم زندگی می‏كنند ، و افراد
مختلف آنها به طوری مقهور و مسخر زندگانی اجتماعی و انجام وظيفه مخصوص‏
به خود

پاورقی :
. 1 تحريم ، . 6