اجبارا می‏خواهند تاريخ گذشته را با ماديت تاريخ توجيه كنند - می‏خواند ،
از توجيه و تأويلهای حضرات سخت دچار شگفتی می‏شود . مثلا در كتاب تاريخ‏
جهان . . . ( 1 ) .

2 تجديد نظر پايه‏گذاران

چنانكه مكرر گفته‏ايم ماركس بنياد اقتصادی جامعه را " زيربنا " و
ساير بنيادها را " روبنا " می‏خواند . نفس اين تعبير كافی است كه‏
تبعيت و وابستگی يكطرفه ساير بنيادها را بر بنياد اقتصادی روشن نمايد .
بعلاوه ماركس در بسياری از بيانات‏خود كه در گذشته نقل كرديم تصريح می‏كند
كه تأثير و وابستگی يك طرفه است ، يعنی عوامل اقتصادی عوامل تأثير
كننده هستند و ساير شؤون اجتماعی متأثر شونده ، عوامل اقتصادی بالاستقلال‏
عمل می‏كنند و عوامل ديگر وابسته هستند .
حقيقت اين است كه خواه آنكه ماركس چنين تصريحی كرده بود يا نكرده‏
بود ، نظريات خاص ماركس در مورد تقدم ماده بر روح ، تقدم نيازهای مادی‏
بر نيازهای معنوی ، تقدم جامعه‏شناسی انسان بر روان‏شناسی او ، تقدم كار بر
انديشه همين نظر را ايجاب می‏كرد .

پاورقی :
. 1 [ در اينجا در نسخه دستنويس ، استاد شهيد هفت سطر جای خالی باقی‏
گذاشته‏اند برای نقل قول از كتابی كه به احتمال قوی تاريخ جهان باستان‏
می‏باشد ] .