آيين مانوی
دين مانی ، يكی ديگر از اديان متحرك و زنده عهد ساسانی است ، راجع به عقائد مانی و آداب مانويت كه چه بوده است سخن فراوان است قدر مسلم اين است كه كيش مانی چه از لحاظ عقيده و چه از لحاظ آداب و مناسك بسيار پيچيده و تو در تو است ، عموما معتقدند كه كيش مانی عبارت است از يك سلسله عناصر زردشتی و مسيحی و بودايی بعلاوه ابداعات و ابتكاراتی كه از خود او بوده است ، آقای سيد حسن تقی زاده در دو خطابه محققانهای كه در انجمن ايرانشناسی ايراد كرده میگويد : جمعی از محققين مايل به اين عقيده شدند كه عقائد قديمی ايرانی و مخصوصا عقيده زروانی و بعضی طريقههای غير رسمی و بدعت آميز زردشتيان در دوره اواخر اشكانيان و اوايل ساسانيان در تركيب و بنيان عقائد مانی سهم مهمی دارند ، لكن در نتيجه تحقيقات عميقتر معلوم شد اين شباهت ظاهری است و ناشی از آن است كه مانی در بيان مطالب خود اصطلاحات هر قوم و امتی را اقتباس و تعليمات خود را به قالب معتقدات جماعتی میريخت كه در ميان آنها دعوت خود را نشر میكرد بعدها به جنبه عقائد مسيحی در تركيب مانويت بيشتر اهميت داده شد و مخصوصا محقق گرديد كه مانی از دين عيسوی بيشتر اطلاع داشت تا از اديان و معتقدات ايرانی و هندی ، ولی البته منبع اطلاعات او دين رسمی مسيحی نبود بلكه بيشتر طريقههای " گنوسی " مسيحی بوده كهپاورقی : ( 1 ) روزنامه اطلاعات ، 12744 مورخه 47 / 8 / 28 ، صفحه 11.