گستردگی و همه جانبگی
در اين بخش به خدماتی كه متقابلا ايران و ايرانيان نسبت به اسلام و يا تمدن اسلامی انجام دادهاند میپردازيم . در آغاز بخش دوم تذكر داديم كه خدمت يك قوم به يك دين اين است كه نيروهای مادی و معنوی خود ، ذوق و استعداد و فكر و ابتكار خود را در اختيار آن قرار دهد و در اين كار خلوص نيت داشته باشد . ايرانيان بيش از هر ملت ديگر نيروهای خود را در اختيار اسلام قرار دادند و بيش از هر ملت ديگر در اين راه صميميت و اخلاص نشان دادند . در اين دو جهت هيچ ملتی به پای ايرانيان نمیرسد . حتی خود ملت عرب كه دين اسلام در ميان آنها ظهور كرد . هدف ما در اين بخش اثبات اين دو جهت است خصوصا جهت دوم . راجع به خدمات فراوان ايرانيان به اسلام زياد سخن گفته میشود . ولی كمتر به اين نكته توجه میشود كه ايرانيان شاهكارهای خود را در راه خدمت به اسلام به وجود آوردند ، و جز نيروی عشق و ايمان نيروی ديگری قادر نيست شاهكار خلق كند . و در حقيقت اين اسلام بود كه استعداد ايرانی را تحريك كرد و در او روح تازهای دميد و او را به هيجان آورد ، اگر نه چرا ايرانيان صد يك اين همت را در راه كيش پيشين خويش بروز ندادند . به همان نسبت كه اسلام يك دين همه جانبه است و بر جنبههای مختلف حيات بشری سيطره دارد ، خدمات ايرانيان به اسلام نيز وسيع و گسترده و همه جانبه است و در صحنهها و جبهههای گوناگون صورت گرفته است . ما در اين مختصر