عليت مربوط می‏شود ، تحليل و بررسی آفرينش است . آفرينش يا خلقت يعنی‏
چه ؟ آيا آفرينش به معنی اين است كه آفريننده معدومی را موجود می‏كند يا
به معنی اين است كه موجودی را موجود می‏كند ؟ ! هيچ كدام از اينها مفهوم‏
معقولی ندارد و شق سومی هم فرض نمی شود .
به عبارت ديگر ، آنچه به وسيله يك نيرو آفريده می‏شود ، يا موجود است‏
يا معدوم . اگر موجود است ، آفرينش او از قبيل تحصيل حاصل است ، زيرا
موجود را ايجاد كردن به معنی اين است كه چيزی را كه يك شی‏ء دارد
می‏خواهيم به او بدهيم ، مثل اينكه مثلا خط راست را راست كنيم ، و اگر
معدوم است ، آفرينش او از نوع تحقق بخشيدن به تناقض است ، زيرا معدوم‏
را موجود كردن يعنی عدم را تبديل به وجود كردن و تبدل عدم به وجود يعنی‏
اينكه عدم ، وجود و نيستی ، هستی بشود و اين تناقض است . پس آفرينش ،
يا تبديل وجود به وجود است و يا تبديل عدم به وجود ، اولی تحصيل حاصل‏
است و دومی تناقض ، و هر دو محال است .
اين است شبهه معروفی كه در اين زمينه هست . در ميان علمای اسلامی ، آن‏
كه بهتر از همه اين شبهه را پرورش داده امام فخرالدين رازی است .
حكمای اسلامی حساب مستقلی برای اين مسأله باز كرده‏اند كه به " مسأله‏
جعل " معروف است و تحليلی عالی و دقيق در مفهوم عليت ، آفرينش و
امثال اينها به عمل آورده‏اند و اين شبهه را ريشه كن كرده‏اند . اولا نشان‏
داده‏اند كه اگر اين استدلال صحيح باشد ، به طور كلی عليت را يكجا بايد
كنار گذاشت ، اعم از عليت طبيعی يعنی تحريك و تبديل چيزی به چيز ديگر
، و يا عليت الهی