پسنديده‏ای كه به آن ناظم نسبت می‏دهند نيست . تصور خداوندی نيكوكار و
عادل و مهربان از مقايسه آثار طبيعی با اعمال انسان نتيجه نمی شود . اگر
آن ناظم فرض شود كه مانند انسان است ، ديگر دليلی نداريم برای اين فرض‏
كه صفت اخلاقی خاصی وجود دارد كه متعلق به خالق طبيعت است . وقتی كسی‏
محصول يعنی طبيعت را مطالعه كند و همه اوصاف ناخوشايند آن ، يعنی‏
طوفانها و زلزله‏ها و منازعات يك قسمت طبيعت با قسمت ديگر را مشاهده‏
كند ، آيا می‏تواند نتيجه بگيرد كه آن طرح ريزی از يك عقل سليم و خوب‏
ناشی شده است ؟ " ( 1 )
خلاصه نظريات هيوم در تقرير و بيان برهان نظم اين است :
الف . برهان نظم يك برهان تعقلی محض براساس بديهيات اوليه نيست ،
برهانی تجربی است و مولود تجربه طبيعت است و بايد واجد شرايط براهين‏
تجربی باشد .
ب . اين برهان مدعی است كه از تجارب ممتد درباره طبيعت ، شباهت‏
كامل ميان طبيعت و ميان مصنوعات انسان از قبيل ماشين و كشتی و خانه به‏
دست می‏آيد و روشن می‏گردد كه جهان از نظر رابطه اجزايش با يكديگر و از
نظر تطابق ميان ساختمان جهان و آثار و نتايجی كه بر آن مترتب می‏شود ،
عينا مانند يك ماشين بزرگ است .
ج . به حكم قاعده كلی كه در براهين تجربی مورد استفاده قرار می‏گيرد ،
شباهت معلولات دليل بر شباهت علل است و نظر به اينكه معلومات و
مصنوعات انسان از يك روح و عقل و انديشه ناشی

پاورقی :
. 1 همان كتاب ، ص 212 - . 224