فتنه زنج و استبداد عبدالملك و حجاج و خاتمه كار امويها ، قسمتهايی راجع‏
به شخص خودش و روش و سياستی كه پيروی می‏كند و مطابق ميل مردم آن عصر
نبود دارد . اشاره مختصری به تاريخ انبياء دارد ، حكمت و فلسفه احكام‏
دارد . راجع به نماز و روزه و حج و جهاد و زكات و صله رحم و امر به‏
معروف و نهی از منكر بحث كرده . در اطراف علم و مال و مقايسه بين آنها
مطالبی هست . حماسه‏های جنگی بسيار عالی و جاندار دارد . بحثهای عرفانی و
ذوقی در اطراف قلب و سير و سلوك و ذكر خدا و صفا و معنويت و توبه و
استغفار و دعا دارد .
مجموع موضوعاتی كه در اين كتاب نفيس هست اگر شمرده شود در حدود صد
موضوع است و همه جالب توجه است . بعضی از اين موضوعات بيشتر از ساير
موضوعات در كلمات اميرالمؤمنين مورد آن بحث واقع شده و اميرالمؤمنين‏
به آنها عنايت مخصوص نشان داده از آن جمله مساله توحيد و صفات ربوبی‏
است . در اطراف بساطت و يگانگی و علم و قدرت و عنايت و حكمت خداوند
زياد بحث شده . گاهی يك خطبه مفصل در اطراف همين موضوع است . اينقدر
اين مباحث ، عالی و حكيمانه است كه جز آنكه در پيشگاه شخصيت معنوی‏
اميرالمؤمنين اقرار ( كنيم ) كه قلب مبارك او علوم و معارف را از
مشكات نبوت گرفته و با عالم معنا اتصال داشته و به قول جبران خليل‏
جبران : " جاورالروح الكلی و سامرها " چاره‏ای نداريم .
از جمله موضوعاتی كه زياد مورد عنايت حضرت است مساله ترك دنيا و
زهد و ورع و توجه كلی به آخرت و تذكر موت و مغتنم شمردن ايام عمر است‏
. سخنان حضرت در اين زمينه الهام بخش تنزه