علم باری به اشياء به نحو عقل بسيط است
آن مطلب اين است كه شيخ میگويد : عقل باريتعالی به اشياء به نحو عقل بسيط است ، نه به آن نحوی كه در نفس هست ، كه اين علوم به ترتيب زمانی مترتب بر يكديگر هستند . در مراتب علم واجب تعالی تقدم و تأخر رتبی هست ، بدون آن كه تقدم و تأخر زمانی باشد . در اينجا كلمه عقل بسيط را بكار برده و اشاره میكند كه در كتاب نفس راجع به آن توضيح داده است . اين هم يك سخن خوبی هست كه اول بار هم شيخ اين را گفته و بعد شيخ اشراق آن را تعقيب كرده و بعد هم ملاصدرا و ديگران دنبال كردهاند . اين مطلب نيز احتياج به توضيح دارد .عقل بسيط اجمالی خلاق صور تفصيليه
مطلبی درباب نفس گفتهاند كه با نظريه شعور ناآگاهی كه امروز در روانشناسی كشف شده خيلی قريب است . عرفا نيز در اين زمينه حرفهائی دارند . آن مطلب اين است كه شيخ در آنجا میگويد : " العقل البسيط الاجمالی خلاق الصور التفصيلية . " میگويد كه انسان به مرتبهای از تعقل میرسد كه به نحو بسيط و اجمال ، و بدون آن كه كثرتی در كار باشد ، و به نحو وحدت ، معقولاتی را واجد میشود . علم بسيط اجمالی يعنی علمی كه بدون تركب و تكثر و تفصيل و به نحو وحدت و بساطت و اجمال باشد . انسان دارای عقلی میشود كه در مرتبه آن عقل ، به نحو وحدت و بساطت و اجمال معقولاتی را واحد میشود . و بعد آن مرتبه وحدت و بساطت و اجمال خلاق و آفريننده مراتب تفصيلی میگردد . يعنی انسان در آن واحد يك چيز را هم میداند و هم نمیداند . اين يعنی چه ؟ در يك مرتبهای از شعور و ادراكش آن را میداند ، و در مرتبه ديگری از شعور و ادراكش آن را نمیداند . و به تعبير ديگر : آن را به نحو بسيط و وحدت و اجمال میداند ، و به نحو تفصيل و كثرت و تركيب آن را نمیداند . در مقام مثال چنين توضيح میدهند : آنچه را كه ما ملكات علمی میناميم