عالم مرتبهای از علم خداوند است
شيخ اشراق گفته است كه علم واجب تعالی به جهان علم حضوری است . و اين حرف بسيار خوبی است . البته در عين حال كه مراتب ديگر علم نفی نمیشود ، علم واجب تعالی به اشياء علم حضوری است . يعنی تمام اشياء از ازل تا به ابد به وجود عينیشان نزد پروردگار حضور دارند . علم انسان به آنچه كه در دايره نفس خودش صورت میگيرد ، مثل علم انسان به درد كشيدن خودش ، و علم انسان به لذت خودش ، علم انسان به اراده خودش ، علم انسان به صورت ذهنی خودش ، علم انسان به خود صور ، نه به آن ذی الصورهای خارجی ، علم انسان به خود علم خودش ، نيز علمهای حضوری است . يعنی به اين دليل انسان به اينها علم دارد كه خود اينها حاضرند ، نه به اين دليل كه علمی غير از وجود آنها داشته باشد و خود آنها در نفس حضور نداشته باشند . عالم و تمام ماسوی الله آنچنان در نزد ذات پروردگار حضور دارند كه اراده انسان پيش انسان حضور دارد ، كه افعال نفس پيش نفس حضور دارند ، كه انفعالات نفس پيش نفس حضور دارند . اين هم چون تعبيری غير از اين نداريم [ چنين تشبيه میكنيم ] . بنابراين عالم عين علم خداوند و عين معلوم است . ولی اين كتاب ، وجود عينیاش از من و شما غايب است ، و چون صورتی از آن پيش من است ، اين كتاب هم به تبع صورت پيش من حاضر است . اما خود صورت كتاب به تبع صورت ديگری پيش من حاضر نيست ، بلكه عين صورت پيش من حاضر است .