قهرا اين سؤال مطرح است كه : لوح محفوظ چيست ؟ كه همه چيز در آن ثبت‏
است ؟ همه چيز در لوح محفوظ ثبت است ، در لوح محفوظ وجود علمی دارد .
امثال اين آيات نشان می‏دهند كه علم مراتب دارد .
در اين كه آنچه شيخ اشراق گفته است ، حرفت درستی است ، جای شك و
ترديد نيست . عالم بوجوده‏العينی علم پروردگار است ، علم است و معلوم .

علم قبل از معلوم پروردگار به اشياء

ولی اين سؤال برای شما باقی می‏ماند كه آيا حق تعالی به اشياء قبل از
وجودشان هم علم دارد ؟ اگر علم واجب تعالی منحصر به اين باشد ، پس علم‏
ذات به ذات عين ذات است ، ولی علم ذات به اشياء ، قهرا عين ذات‏
نيست ، علم ذات به اشياء عين اشياء است نه عين ذات . پس مسأله ديگر
علم قبل از معلوم است كه مهمتر است . آيا حق تعالی يعلم الاشياء قبل‏
وجودها ؟ هل يعلم الاشياء من الازل ؟ آيا علم قبل از معلوم وجود دارد يا
ندارد ؟ اگر مناط انكشاف اشياء همان حدی باشد كه شيخ اشراق گفته است ،
يعنی وجود عينی آنها مناط انكشاف و بلكه عين انكشاف است ، در اين‏
صورت ما علم قبل از معلوم نداريم . بلكه فقط علم عين معلوم داريم . شيخ‏
اشراق هم نمی‏خواهد انكار مراتب ديگر را بكند . عرض كرديم كه اين خودش‏
يك مرتبه‏ای از علم است . يكی از مراتب علم خداوند اين است كه عالم به‏
عينيت خودش در نزد پروردگار منكشف است . حالا برويم سراغ بيان بوعلی .

روش بوعلی در تبيين علم واجب به ماسوا

بوعلی بيان شيخ اشراق را انتخاب نكرده و هرگز به اين مسأله اشاره‏
نكرده است ك ه عالم بوجوده‏العينی هم علم پروردگار است . او سراغ علم‏
ديگری رفته كه علم قبل از معلوم است ، علمی كه غير از معلوم و قبل از
معلوم است . آن چيست ؟