مقايسه نظريه شيخ اشراق و شيخالرئيس
در فرضيه شيخ اشراق نقصی هست كه در كلام شيخ نيست ، همچنان كه در فرضيه شيخ يكنقص است . نقص نظريه شيخ اشراق اين است كه طبق اين نظريه اثبات علم قبل از معلوم مشكل است ، چون علم عين معلوم میشود . و حال آن كه يك مسأله اين است كه ذات حق تعالی يعلم الاشياء من الازل ، نه فقط يعلم الاشياء حين وجودها . در علم حضوری ، تقدم علم بر معلوم معنی ندارد ، علم عين معلوم است . اگر معلوم حادث است علم هم حادث است . ولی در فرض شيخ كه نظام علمی را جدا از نظام عينی میداند ، اين نظام علمی ازلی است ، با اين كه در نظام عينی يك سلسله امور حادث داريم . پس [ در نظريه شيخ اشراق ] ، اشكال علم قبل از معلوم كه لااقل در اسلام جزء ضروريات است ، و در احاديث هم روی اين مطلب تكيه شده كه عالم اذلا معلوم ، قادر اذلا مقدور ، باقی میماند و با اينها جور درنمیآيد . در نظرياتی كه بعدها آمدهاند و ارائه كردهاند ، در آن نظريات هم نقص نظريه شيخ برطرف شده است . و هم نقص نظريه شيخ اشراق . حالا عبارات را بخوانيم ، ببينيم به كجا میرسيم .