مباحث طرح شده در اين فصل

شيخ در ابتدای فصل می‏گويد : فی تناهی العلل الفاعلية والقابلية يعنی‏
بحث در تناهی علل فاعلی و قابلی است . اما چنانكه شرح داده خواهد شد
بحثش به تناهی علل فاعلی و قابلی اختصاص ندارد ، بلكه شامل علت صوری و
علت غائی هم می‏شود . اين را بعد بيان خواهيم كرد .
شيخ می‏گويد حال كه بحث ما به اينجا رسيده است ، سزاوار است كه سخن‏
خود را به بحث درباره مبدأ اول از برای وجود و تمام هستی پايان دهيم ،
آنكه مبدأ تمام هستی است . بحث اول در اين است كه آيا چنين مبدئی وجود
دارد يا وجود ندارد ؟ آيا هستی مبدئی كه از او ناشی شده باشد دارد يا
ندارد ؟ اگر اصل مبدأ برای هستی ثابت شد و معلوم شد كه هستی مبدأ دارد و
آن مبدأ قهرا از غير خود نيست ، آنوقت سخن در اين خواهد بود كه آيا
مبدأ وجود واحد است يا می‏تواند متكثر باشد ؟ و به تعبير فلسفی آيا او
واحد است يا كثير ؟ و به تعبير اسلامی - كه شيخ هم اين تعبير را در اينجا
ذكر می‏كند - آيا او واحد است بطوريكه لاشريك له فی مرتبته ولاندله ؟ آيا
در مرتبه ذات او برای او شريكی نيست ؟ برای او مثل و مانندی نيست ؟
ليس كمثله شی‏ء ؟ از مسأله وحدت مبدأ كه فارغ شويم قهرا مسأله صفات‏
مبدأ پيش می‏آيد ، و اگر چه عنوان اين مسأله را اينجا ذكر نكرده ولی بعد
آن را می‏آورد . بحث در اينكه صفات مبدأ چه صفاتی است ؟ او را با چه‏
صفاتی می‏شود متصف كرد و چه صفاتی را می‏شود از او سلب نمود ؟ چه برهانی‏
برای اثبات بعضی از صفات و نفی بعضی ديگر از صفات داريم ؟
مسأله ديگر مرتبه مبدأ اول در وجود است . او در چه مرتبه‏ای از وجود
است ؟ غير او كه از او صادر شده‏اند چه مراتبی دارند ؟ كه اين قهرا بحث‏
در افعال باری را پيش می‏آورد . پس بحث در ذات باری ، بحث در
وحدانيت باری - اگر بتوانيم آن را صفات جدا حساب كنيم - بحث از صفات‏
باری و بحث از افعال باری و عواملی كه از ذات باری ناشی شده است ،
مجموعه بحثهائی است كه در اين مقاله