فراهم است گذشته از اينكه منطقه ، منطقه مرطوبی است و خود رطوبت اندكی‏
سستی ايجاد می‏كند احتياجشان به تلاش كم است ولی منطقه يزد يك منطقه بی‏
آب و علف است و از حوائج زندگی دور است ، نياز به تلاش در آنجا بيشتر
است ، و شايد هيچ منطقه ای در ايران از اين جهت مثل يزد نباشد ، و به‏
اين دليل است كه مردم يزد نه تنها از مردم شمال بلكه از همه مردم ديگر
ساير مناطق ايران فعالتر و كاری تر و بلكه باهوش تر هم هستند ، چون تلاش‏
قهرا هوش و تجربه را نيز زياد می‏كند ، و اين تأثير منطقه است ، يعنی‏
منطقه اين طور اثر می‏گذارد كه همان احتياجی كه مردم يزد بيشتر دارند به‏
اينكه مثلا آب را از چاههای خيلی عميق [ بيرون بياورند آنها را فعالتر و
كاری تر می‏كند ] خيلی فرق است ميان كسی كه بخواهد آب را از چاه دويست‏
متری جاری كند و كسی كه در كنار نهری است كه همين طور از كوه می‏ريزد و
هيچگاه احتياج ندارد [ كه برای به دست آوردن آب تلاش كند ] ، با دستش‏
هم می‏تواند آب را در مزرعه خود باز كند فرق است ميان كسی كه احيانا در
منطقه ای است كه احتياج پيدا می‏كند زراعت را با دلو آب دهد ، و كسی كه‏
در منطقه ای است كه يك وقت ده شبانه روز باران پشت سر هم می‏بارد غرض‏
، اين مثالی است برای اين مورد ، و مثال درستی هم هست .
می‏بينيم كه در همه اين نظريات جزئی از حقيقت هست و نمی‏توان آن جزء
را انكار كرد ، منتها منحصر كردن درست نيست ، هر كسی از يك زاويه ديده‏
، و چون از همان يك زاويه بالخصوص نگاه كرده ديگر هر علت ديگری را به‏
كلی خواسته نفی كند ، [ گفته است ] هر چه هست همين است و غير از اين‏
چيزی نيست .
اينكه مؤلف می‏گويد آب و هوا در اقوام ابتدائی اثر دارد ، بر اساس‏
همان حرف است كه منطقه است كه افراد را می‏سازد اقوام انسانها تا وقتی‏