عوامل محرك تاريخ

به يك اعتبار همه چيز در عالم تاريخ دارد ، چون تاريخ يعنی سرگذشت ،
وقتی كه يك شی‏ء حالت متغيری داشته باشد و از حالی به حالی و از وضعی به‏
وضعی تغيير وضع و تغيير حالت بدهد اين همان سرگذشت داشتن و تاريخ داشتن‏
است ، برخلاف اينكه اگر يك شی‏ء به يك وضع ثابتی باشد ، يعنی هيچگونه‏
تغييری در آن رخ ندهد قهرا تاريخ هم ندارد مثلا اگر ما معتقد باشيم كه‏
زمين از ابتدا كه خلق شده و به وجود آمده به همين شكل و به همين وضع بوده‏
كه هست پس زمين تاريخی ندارد ، اما اگر زمين تغييراتی داشته باشد ،
قبول كنيم كه زمين يك سلسله تغييرات و تحولات داشته ، پس زمين تاريخ‏
دارد ، كما اينكه ما " تاريخ طبيعی زمين " داريم .
مسأله ديگر اين است كه آيا تاريخ بر اساس تصادف است يا بر اساس‏
اصل علی و معلولی ؟ يكی از نظريات درباب تاريخ اين است كه تاريخ را
تصادفات به وجود آورده ، ولی آن كسی هم كه می‏گويد " تصادف " مقصودش‏
اين نيست كه [ وقايع تاريخی ] بدون علت به وجود آمده ،