ارزش تاريخ

اين بحث در واقع همان بحثی است كه در آن كتاب تحت عنوان " ارزش‏
تاريخ " خوانديم يك نفر مورخ كه امروز می‏خواهد در تاريخ صد سال ، هزار
سال پيش تحقيق كند ، آن وقايع [ موجود نيست ] تاريخ اين تفاوت را با
علوم طبيعی دارد كه در علوم طبيعی ، موضوع علم يك امر موجود و قابل‏
مشاهده و آزمايش است ولی مورخ درباره وقايعی می‏خواهد بحث كند كه وجود
ندارد ، به گذشته تعلق دارد و قابل آزمايش نيست حال كه نيست از چه راه‏
می‏تواند آن را كشف كند ؟ يك راهش آثار است ، از راه آثار عينی‏ای كه‏
از گذشته وجود دارد ، مثل ساختمانها راه عمومی‏تر آن همان است كه بايد به‏
نقل انسانهای ديگر اعتماد كند ، نقلی كه " ناقلان آثار و راويان اخبار ،
طوطيان شكر شكن شيرين گفتار " در كتابها آورده اند آن اولی زبان ندارد
بايد روی آن اجتهاد كرد البته آن هم خودش راه درستی است ، يعنی از
بررسی آثار تمدنهای گذشته ، خيلی چيزها را می‏شود فهميد و [ آثار ] از
خيلی جهات معتبرتر از آن چيزی است كه در كتب ، ثبت و نوشته شده است‏
و اما آنچه كه در كتب نوشته شده ، گفتيم دو عيب در