تاريخ و علم
اين بحث در واقع سه بحث است : تاريخ و علم ، كه آيا تاريخ علم است يا علم نيست ؟ تاريخ و مذهب ، كه آيا مذهب ( مقصود نيروهای ماوراء الطبيعه است ) عاملی است در تاريخ يا نه ؟ و تاريخ و اخلاق ، كه میشود مسأله مورخ و ارزشهای اخلاقی و نيز قضاوت كه آيا مورخ حق قضاوت اخلاقی دارد يا ندارد اين سه بحث از همديگر جداست ابتدا میپردازيم به بحث تاريخ و علم . راجع به اين كه تاريخ علم است يا علم نيست مسأله را كمی مبهم طرح كرده است اين را از چند جهت میشود مورد بحث قرار داد يكی اين كه تاريخ از آن جهت كه به انسان مربوط است علم نيست از باب اين كه علوم طبيعی میتواند علم باشد از آن جهت كه علم عبارت است از كشف قوانين كلی حاكم بر موضوع آن علم طب میتواند علم باشد زيرا میتوان قوانين كلی حاكم بر بدن انسان را از نظر صحت و مرض به دست آورد فيزيك میتواند علم باشد ، گياه شناسی هم میتواند علم باشد ، ولی آنچه را كه مربوط به انسان است نمیتوان تحت ضابطه و قانون كلی در آورد و قهرا