تأثير عوامل محرك تاريخ در يكديگر

بحث راجع به مسأله نوابغ و همچنين مسأله اختراعات است نظريه نوابغ و
قهرمانان با اغلب نظريه های ديگری كه داشتيم منافات زيادی ندارد ، يعنی‏
قابل جمع است ، مثلا اگر كسی بخواهد تاريخ را بر اساس محيط جغرافيائی يا
نژاد و يا حتی اختراعات توجيه كند ، مانعی ندارد كه در عين حال قائل‏
باشد كه نژاد يا محيط جغرافيايی ، نوابغی می‏سازند ، يعنی يك منطقه خاص‏
جغرافيايی است كه از آنجا نابغه بر می‏خيزد نه همه منطقه ها ، همين طور
كه می‏گويند منطقه های خاصی هست كه ملتهای قوی در آنجا به وجود می‏آيند ،
و قهرا در ميان افراد آن ملتها هم كه همه افراد علی‏السويه نيستند ، بدون‏
شك اختلاف و تفاوت هست باز افرادی هستند كه نسبت به افراد ديگر فوق‏
العادگی دارند ، و باز محيط جغرافيايی است كه نابغه به وجود می‏آورد و
نابغه است كه نقش زيادی در حركت تاريخ دارد می‏توانيم محيط جغرافيايی‏
را بدون نابغه فرض كنيم ، مثلا بگوييم كه محيطهای شمالی ، افراد و ملتهای‏
قوی به وجود می‏آورند و همان خصلت طبيعی كه اين ملتها از محيطشان گرفته‏
اند اينها را وادار به حركتی در تاريخ