نظر فيليسين شاله
فيليسين شاله ( 1 ) كه از كسانی است كه متوجه اشكال شده ولی در اشكال درمانده است ، اين مطلب را با چنين تعبيری بيان میكند : " عقل انسان حكم میكند كه طبيعت ، جريان متحد الشكلی را طی میكند ( 2 " . اين اصلی است كه شما هم كه اينجا نشستهايد قبول داريد ، خود ماركسيستها هم قبول دارند . مثلا اگر به يك ماركسيست بگوييم كه شوروی در فلان شرائط قرار گرفت و نظامش از نظام سرمايهداری ( كه تازه سرمايهداری هم نبود ) به نظام سوسياليستی تبديل شد . يك كشور ديگری هم در دنيا وجود دارد كه شرايطش كاملا مشابه شرايط شوروی است ، شرايط اقتصادی ، جغرافيايی ، انسانی و فرهنگی آن مو به مو مانند شوروی است و به اندازه يك سر سوزن هم فرق نمیكند ، حال از نظر شما اين كشور تبديل به كشور سوسياليستی خواهد شد ؟ میگويد : قطعا ، محال است كه طبيعت در وضعهای صد در صد مشابه ، جريان متحد الشكلی را طی نكند . اگر اينطور نباشد اساسا قانون علمی در دنيا معنا ندارد . معنای قوانين علمی اين است كه طبيعت ، جريان متحد الشكلی را طی میكند . در قوانين اجتماعی هم همينطور است . فيليسين شاله میگويد ما ، ده مورد ، بيست مورد ، هزار مورد را تجربه میكنيم ، میبينيم كه در اين موارد [ فلان پديده ] به اين صورتپاورقی : 1 . Felicien Challaye . 2 تعبير اسلاميش چنين است .