به بعد حقيقت شده است . نه ، بر اساس سخن قدما كسی كه امروز برای او
مركزيت خورشيد و حركت زمين به دور آن با دلايل متقن ثابت شده است‏
اينطور بايد بگويد : در آن دو هزار سال همه علما اشتباه كرده بودند ،
آنچه كه آنها می‏گفتند حقيقت نبود ، خطای محض بود .

وجه شبهه " اجماع از نظر اهل سنت " و نظريه اگوست كنت

نظريه اگوست كنت در تعريف حقيقت - كه فيليسين شاله نيز آن نظريه را
انتخاب می‏كند در دنيای اسلام نظير نظريه‏ای است كه فقهای اهل تسنن در
مورد " اجماع " دارند . البته اين يك مسئله استطرادی است كه در وسط
كلام ذكر می‏كنم ولی بی فايده نيست .
هم علمای شيعه و هم علمای اهل تسنن ، اجماع را معتبر می‏دانند ، ولی‏
شيعه اجماع را به گونه‏ای معتبر می‏داند و سنی به گونه‏ای ديگر . اهل تسنن‏
می‏گويند اساسا اتفاق علما خودش به اصطلاح " موضوعيت " دارد ، يعنی اگر
در يك زمان علمای اسلام روی يك مسئله فقهی وفاق نظر پيدا كنند كه مثلا
فلان چيز حلال است ، همين قدر كه اتفاق نظر پيدا كردند ، ديگر آن چيز حلال‏
است . گفته‏اند معنی سخن پيغمبر كه فرموده است : " « لا تجتمع امتی علی‏
خطاء » " ( 1 ) امت من بر خطا اتفاق نمی‏كنند كه اين را خودشان نقل‏
كرده‏اند اين است كه هر گاه امت من بر رأيی وفاق پيدا كردند ، همان‏
وفاقشان ، عين حقيقت است ، و اگر در زمانی ديگر ، علمای

پاورقی :

. 1 سنن ابن ماجه ، كتاب فتن ، صفحه 8 ، با اين عبارت : ان امتی لا

تجتمع علی ضلاله » .