ايراد بر نظريه شوق ماده به صورت و پاسخ آن
اينجا ممكن است يك اشكال پيش بيايد كه اين اشكال را در ابتدا شيخ طرح كرده و سپس مرحوم آخوند در باب علت و معلول تحت عنوان " بحث فی شوق الهيولی الی الصوره " طرح كرده است . يعنی ماده مشتاق صورت است . شيخ اين را طرح كرده و بعد آنرا مسخره كرده است و گفته اين حرف " أشبه بتخيلات الصوفيه " . او با همه آن نبوغی كه داشته و شايد بتوانيم بگوييم با همه غروری كه نسبت به معاصرين خود داشته كه آنها را به چيزی نمیگرفته ، ولی در عين حال در مقابل كل علما چه گذشته و چه آينده هميشه متواضع است ، و اين خصلتی در شيخ است . اينجا هم در عين اينكه اين را اشبه به تخيلات صوفيه دانسته است ، در آخر گفته شايد بعد از اين افرادی پيدا بشوند كه معنای اين حرف را درك كنند . مرحوم آخوند ، برخلاف شيخ ، شوق ماده به صورت را توجيه كرده است . در اينجا ممكن است روی مبنای مرحوم آخوند اشكال شود كه چه مانعی دارد آن موجودی كه مشتاق است خود ماده باشد ؟ جواب اين اشكال اينست كه : شوق ماده به صورت ، غير از شوق ماده به غايت است ، اگر ماده شوق به غايت هم داشته باشد به اعتبار صورت است ، پس