فصل 30 ( 3 ) ادامه بحث در برهان بر طريقه الهيين و اثبات فاعل زمان
چنانكه گفته شد درباره زمان دو بحث اساسی وجود دارد ، يكی اثبات وجود زمان و ديگری حقيقت و تعريف زمان . ما بايد اولا ثابت كنيم كه شیء خاصی غير از اشيای ديگری كه میشناسيم در عالم وجود دارد كه مشخصات خاص خود را دارد . بعد از اثبات اين شیء به وسيله برهان ، بايد كوشش كنيم كه ماهيت و تعريف آن را بدانيم . در اثبات وجود زمان دو برهان اقامه كرديم كه در برهان اول كه برهان طبيعيون بود از طريق حركت ، وجود زمان را اثبات كرديم و در برهان الهيون قطع نظر از اينكه حركتی در عالم هست ، وجود زمان اثبات گرديد . در برهان الهيون اصلی كه مبدأ قرار داده شده است قبليت و بعديت و تقدم و تأخر است . ما انواعی از قبليات و بعديات داريم كه با هم جمع میشوند ، يعنی اگر هم الان جمع نيستند قابل جمع شدن هستند ، ولی در عالم نوعی قبليت و بعديت داريم كه قبل و بعد ذاتا امتناع اجتماع دارند ، يعنی قبليت قبل نسبت به بعد و بعديت بعد نسبت به قبل لذاته است . اشيايی در عالم حادث میشوند بعد از آنكه حادث نبودهاند . در اينجا يك قبليتی تصور میشود كه با اين بعديت غير قابل اجتماع است . میگوييم اين شیء حادث است بعد از آنكه حادث نبوده است .