تفاوت تقرير اول با بيان قدما
در نظر اول اين دو بيان با يكديگر فرقی ندارند ولی در اينجا تفاوتی وجود دارد و به نظر ما اگر ايرادی به حاشيه آقای طباطبائی هست در همين جاست . از آنجا كه ايشان اين دو بيان را يكی گرفتهاند ، مرقوم فرمودهاند كه : اين خود دليل است بر اينكه زمان به تعدد حركات متعدد میشود . حالا كار نداريم كه بيان قدما ناقص است يا نه ، كه البته بيان آنها بيان درستی نيست . ولی آنها با اين بيان نخواستهاند اين مطلب را نتيجه بگيرند . بيان اولی كه خود ما كرديم ، از آن میتوان نتيجه گرفت كه به عدد حركات عالم زمان هست . ولی ما در آنجا كلمه " امكان " را مطرح نمیكرديم . در حالی كه از بيان مرحوم آخوند در اينجا چنين نتيجهای را نمیتوان گرفت . قدما و به تبع قدما مرحوم آخوند در اينجا از لفظ " امكان " استفاده كردهاند . اين برهان از زمان شيخ و شايد قبل از شيخ مطرح بوده است و شيخ در " نجات " و در " شفاء " به همين شكل آن را بيان كردهاند و بعد از او هم بقيه حكما به تبع شيخ همين كلمه را آوردهاند . از اين بيان میخواهند اين نتيجه را بگيرند كه عكس آن مطلبی است كه آقای طباطبائی فرمودهاند . میخواهند نتيجه بگيرند كه در عالم يك وجود مقداری وجود دارد ، نه اينكه به عدد حركات وجود مقداری داشته باشد . و اين وجود مقداری خارج از سنخ مقادير اجسام است كه حركات مختلفه با آن وجود مقداری قياس میشود . يعنی در تمام عالم فقط يك " زمان " وجود دارد . از نظر قدما اين امكان و بين الحدين از طرفی غير از مسافت است ، و از طرفی غير از سرعت است و گاهی سكون هست ولی در عين حال آن امكان و بين الحدين نيز وجود دارد . چيزی است در ماوراء اين حركات كه اين حركات و حتی سكونها با آن سنجيده میشوند و يك وجود مقداری غير قارالذات است . زمان مقدار يك امر غير قار الذات است ، و ما امر غير قار الذات غير از حركت نداريم ، پس