تقرير قدما از اين برهان

اين بيانی بود كه در گذشته بيان كرديم ولی در اينجا مرحوم آخوند به تبع‏
قدما مطلب را به شكلی بيان كرده‏اند كه به حسب ظاهر با بيان قبلی يكی‏
است ، ولی اين دو يكی نيستند . همانطور كه گفتيم مرحوم آخوند در برهان‏
خود از لفظ " امكان " استفاده كرده است . حكما مطلب را با ذكر سه‏
مثال بيان می‏كنند كه مرحوم آخوند مختصر فرموده و تفصيل را به كتب‏
طبيعيات ارجاع داده است .
اول می‏گويند : جسمی را فرض كنيد كه با يك سرعت معين يك مسافتی را
طی كند . مثلا اتومبيلی در ظرف معينی كه اسمش را می‏گذاريم دو ساعت ،
مسافت تهران تا قم را طی كرده است . در اينجا يك " امكان " كشف‏
می‏كنيم و آن اين است كه اگر يك حركت ديگری هم در همين مسافت و با
همين سرعت باشد ، آن حركت نيز اين امكان را دارد . اگر حركت ديگری با
همين سرعت باشد ، در همين " بين الحدين " كه اسمش را دو ساعت‏
گذاشتيم ، می‏تواند مثل همان حركت اولی را داشته باشد . پس اينجا يك‏
امكان وجود حركت 140 كيلومتری با سرعت مشابه با سرعت اولی وجود دارد (
مقصود از امكان يعنی بين الحدين ، همين بين الحدين كه اسمش را گذاشتيم‏
دو ساعت ) .
مثال ديگری كه ذكر می‏كنند اين است كه : اگر دو جسم را فرض كنيم كه‏
اولی 140 كيلومتر را در دو ساعت طی كند ، و يك جسم ديگر كه نصف آن‏
سرعت را داشته باشد و 140 كيلومتر را در چهار ساعت طی كند ، فرض كنيم‏
كه اين دو با هم شروع به حركت كنند و دو ساعت حركت كنند ، اولی به‏
مقصد ( در مثال ما قم ) رسيده و دومی نيمی از راه را طی كرده است . در
اينجا ملاحظه می‏كنيم كه دومی در همان امكان يعنی در همان بين الحدين نصف‏
مسافت را طی كرده است . سرعت كه به نصف تقليل پيدا كرد ، امكان همان‏
امكان است ، در همان امكان يعنی در همان بين الحدين نصف مسافت را طی‏
كرده است .