زمان و بوجود آورنده زمان كه فعلا بحث در همان زمان عام است نه زمان‏
خاص هر شی‏ء می‏تواند يك امر جسمانی و مادی باشد ؟ حكما معتقدند كه آن‏
چيزی كه زمان را خلق می‏كند بايد امری باشد متبرء الذات از هر گونه كثرتی‏
، و از آن حيث كه كثرت دارد ، كثرتش بستگی دارد به همان قابل‏
جسمانی‏اش كه دارای كثرت است .
پس زمان يك حقيقتی است كه در آن واحد هم باقی است و هم فانی ، هم‏
واحد است و هم كثير ، و از نظر مرحوم آخوند هر دو حيثيت در زمان واقعی‏
است .
مرحوم آخوند در باب قابل در اينجا كه بحث از زمان عام می‏كنند ،
می‏گويند : زمان عام احتياج به قابلی دارد كه آن قابل جسم باشد ولی اتم‏
اجسام باشد ، بايد جسمی باشد كه خواص اجسام عنصری را نداشته باشد . يعنی‏
حركتش حركت مستديره باشد ، نه حركت مستقيم ، جسمی باشد كه در آن نمو و
ذبول نباشد ، جسمی باشد كه در آن حركت مكانی يعنی حركت مستقيم نباشد ،
تخلخل و تكاثف نباشد . به همين جهت بود كه فصل سابق را مطرح كرد و آن‏
فصل را مقدمه‏ای برای اينجا قرار داد .