درباره خلق اعمال ، تجديد نظرهايی كردند .
امام محمد غزالی اگر چه اشعری است و تا حدود زيادی اصول اشاعره را
تحكيم و تثبيت نموده است ولی مبانی ديگری به آنها داد . " كلام ة
وسيله غزالی به عرفان و تصوف نزديك شده . مولانا محمد رومی صاحب كتاب
مثنوی نيز به نوبه خود اشعری مذهب است ، ولی عرفان عميق او به همه
مسائل رنگ ديگری داده است . امام فخر رازی نيز كه با افكار فلاسفه آشنا
بود ، كلام اشعری را تحول و نيرو بخشيد .
پيروزی مكتب اشعری برای جهان اسلام گران تمام شد . اين پيروزی ، پيروزی
جمود و تقشر بر حريت فكر بود . هر چند جنگ اشعريگری و اعتزال مربوط
است به جهان تسنن ، ولی جهان تشيع نيز از برخی آثار جمود گرايی اشعری بر
كنار نمانده . اين پيروزی علل تاريخی و اجتماعی خاص دارد . بعضی حوادث
سياسی در اين پيروزی تأثير بسزايی داشت .
چنانكه قبلا اشاره شد ، در قرن سوم هجری مأمون كه خود مردی عالم و
روشنفكر بود به حمايت معتزله برخاست ، معتصم و واثق نيز از او پيروی
كردند ، تا نوبت به متوكل رسيد . متوكل نقش اساسی درپيروزی مذهب اهل
السنه كه در حدود يك قرن بعد به وسيله ابوالحسن اشعری پايه كلامی يافت
داشت . مسلما اگر متوكل همان طرز تفكر مأمون را میداشت ، اعتزال چنين
سرنوشتی پيدا نمیكرد .
روی كار آمدن تركان سلجوقی در ايران نيز عامل مؤثری در پيروزی و نشر
انديشههای اشعری بوده است . سلاجقه اهل تفكر و
|