جامی مريد طريقتی بهاء الدين نقشبند مؤسس طريقه نقشبنديه است ، ولی‏
همچنانكه محمد لاهيجی با اينكه مريد طريقتی سيد محمد نوربخش بوده است ،
شخصيت فرهنگی تاريخيش بيش از او است جامی نيز با اينكه از اتباع بهاء
الدين نقشبند شمرده می‏شود ، شخصيت فرهنگی و تاريخيش به درجاتی بيش از
بهاء الدين نقشبند است . لهذا ما كه در اين تاريخچه مختصری نظر به جنبه‏
فرهنگی عرفان داريم نه جنبه طريقتی آن ، محمد لاهيجی و عبدالرحمن جامی را
اختصاص به ذكر داديم . جامی در سال 898 در 81 سالگی درگذشته است .
اين بود تاريخچه مختصر عرفان از آغاز تا پايان قرن نهم . از اين به بعد
، به نظر ما عرفان شكل و وضع ديگری پيدا می‏كند . تا اين تاريخ شخصيتهای‏
علمی و فرهنگی عرفانی همه جزء سلاسل رسمی تصوفند ، و اقطاب صوفيه‏
شخصيتهای بزرگ فرهنگی عرفان محسوب می‏شوند و آثار بزرگ عرفانی از آنها
است . از اين به بعد شكل و وضع ديگری پيدا می‏شود .
اولا ديگر اقطاب متصوفه همه يا غالبا آن برجستگی علمی و فرهنگی كه‏
پيشينيان داشته‏اند ندارند . شايد بشود گفت كه تصوف رسمی از اين به بعد
بيشتر غرق آداب و ظواهر و احيانا بدعتهائی كه ايجاد كرده است می‏شود .
ثانيا عده‏ای كه داخل در هيچيك از سلاسل تصوف نيستند ، در عرفان نظری‏
محی الدينی متخصص می‏شوند كه در ميان متصوفه رسمی نظير آنها پيدا نمی‏شود.