next page

fehrest page

back page

24 : دستورالعملى از آيه الله حاج سيد محمد حسين طهرانى (96) 
طريق سير در اين راه - پس از بيعت با شيخ آگاه و ولى خدا كه از مقام فنا گذشته و به مقام بقاء بالله رسيده و بر مصالح و مفاسد و منجيات و مهلكات مطلع است و مى تواند زمام امور تربيت سالك را در دست گيرد و او را به كعبه مقصود رهنمود گردد - همانا ذكر و فكر و تضرع و ابتهال به درگاه خداوند قاضى الحاجات است و البته سفر او در اين منازل به امورى چند بستگى دارد كه بايد تمامى آنها به نحو احسن و اكمل رعايت شود
اول : ترك عادات و رسوم و تعارفات  
و دور انداختن امور اعتباريه كه سالك را از طى طريق منع مى كند. و منظور آنست كه سالك به طور اعتدال در بين مردم زندگى نمايد. چه ، دسته اى از مردم پيوسته غرق در مراسم اجتماعيه بوده و فكر و ذكر آنها دوستيابى بوده و براى حفظ شخصيت خود از هر گونه آداب و رفت و آمدهاى مضر يا بى فايده دريغ نمى كنند و صرفا بر اساس عادت و حفظ آبروى ظاهرى اعتبارى ، خود را به تكلف مى اندازند و چه بسا به ناراحتى هاى سخت دچار مى شوند و براى حفظ حاشيه از متن زندگى به عقب مى روند و تحسين و تقبيح عامه مردم را كه توده عوام هستند، ميزان و معيار قرار داده ، حيات و عمر خود را بر اين معيار در معرض تلف قرار مى دهند و كشتى وجودشان دستخوش امواج متلاطم رسوم و عادت اجتماعيه شده ، هر جا امواج آداب و اخلاقيات عمومى حركت كن ، به دنبال آن روان مى گردند. اين دسته از مردم در برابر اجتماع اراده اى از خود نداشته ، تبع (::پيرو) محض مى باشند. در مقابل اين دسته سلسله اى از مردم هستند كه از جماعت كنار مى روند و هرگونه عادت و ادب اجتماعى را ترك كرده ، خويشتن را عارى از مزاياى اجتماع نموده اند. با مردم مراوده و معاشرت ندارند و در كنج خلوت آرميده اند، به طورى كه انگشت نماى مردم شده و به عنوان گوشه نشينى اشتهار يافته اند.
سالك براى آنكه بتواند به مقصد نائل گردد، بايد مشى معتدلى بين رويه اين دو گروه اختيار نمايد و از افراط و تفريط بپرهيزد و در صراط مستقيم حركت كند. و اين معنى حاصل نمى شود مگر آنكه معاشرت و مراوده را با مردم تا آن مقدار كه ضرورى اجتماعى است رعايت كند.
دوم : عزم  
همين كه سالك قدم در ميدان مجاهده نهاد، حوادثى سخت و ناملايماتى از طرف مردم و آشنايان كه صرفا غير از هواى نفس و خواسته هاى اجتماعى مقصدى ندارند، متوجه ندارند، متوجه او مى شود و با زبان و عمل او را سرزنش نموده و مى خواهند از رويه و مقصدش دور كنند، و از فى الجمله تنافرى كه بين او و آنان در برنامه زندگى پيدا شده ، سخت در هراس بوده و به هر و وسيله مى كوشند تا سالك تازه به راه افتاده را با تازيانه ملامت و سرزنش از راه انداخته و قدمهاى او را خرد كنند و و همچنين در هر منزل از منازل سفر البته مشكله اى تازه براى سالك پيش خواهد آمد كه بدون صبر و عزم ، دفع آنها محال به نظر مى رسد.
سالك بايد به حول و قوه خدا چنان عزمى داشته باشد تا در برابر همه اين مشاكل ايستادگى نمايد و با حربه صبر و توكل همه آنها را نابود سازد و با توجه به عظمت مقصد از اين بادهاى مخوف كه عائق و مانع راه خدا هستند، نهراسد و به هيچ وجه به خود بيمى راه ندهد و على الله فليتوكل المنومنون ، (97) و على الله فليتوكل المتوكلون . (98)
سوم : رفق و مدارا 
و از اين اهم امورى است كه بايد سالك الى الله آن را رعايت كند، چه ، اندك غفلتى در اين امر سبب مى گردد كه علاوه بر آنكه سالك از ترقى و سير باز مى ماند، بلكه براى هميشه بكلى از سفر ممنوع خواهد شد . سالك در ابتداى سفر در خود شور و شوقى زايد بر مقدار مترقب مى يابد و يا در بين سفر هنگام ظهور تجليات صوريه جماليه ، عشق و شور وافرى در خود حس ‍ مى كند و در اثر آنها تصميم مى گيرد اعمال كثيره عباديه اى را به جاى آورد، لهذا اكثر اوقات خود را صرف دعا و ندبه مى نمايد، به هر عمل دست مى زند و از هر كس كلمه اى مى آموزد و از هر غذاى روحانى لقمه اى بر مى دارد. اين طرز عمل علاوه بر آنكه مفيد نيست (بلكه ) زيان آور است ، چون در اثر تحميل اعمال گران بر نفس ناگهان در اثر فشارى كه بر نفس وارد شده ، نفس عكس العمل نشان داده و عقب زده و بدون گرفتن نتيجه ، سالك از همه كارها مى ماند و ديگر در خود ميل و رغبتى براى اتيان جزيى ترين جز از مستحبات احساس نمى كند، و بناء عليهذا سالك بايد وقتى مشغول به عبادت مى شود با آنكه هنوز ميل و رغبت دارد، دست از عمل بكشد تا ميل و رغبت به عبادت در او باقى مانده ، هميشه خود را تشنه عبادت ببيند. مثل سالك در به به جا آوردن عبادات ، مانند شخصى است كه مى خواهد غذا تناول كند، اولا بايد غذايى را انتخاب كند كه مساعد با مزاج او باشدا و ثانيا قبل از اينكه سير شود، دست از خوردن باز دارد تا پيوسته ميل و رغبت در او باقى باشد.
چهارم : وفا  
و آن عبارتست از انكه آنچه را كه از آن توبه نموده ، ديگر مرتكب نگردد، و آنچه را كه عده كرده به جا آورد، از به جا آوردن آن دريغ نكند، و آنچه را كه با شيخ آگاه و مربى را حق ، مواعده و معاهده نموده تا اخرالامر بدان وفا كند.
پنجم : ثبات و دوام  
سالك بايد به واسطه اعمال مترتبه و مداوم خود، آن صورت ملكوتيه مجرده را در نفس خود تثبيت كند تا از حال به مقام ملكه ارتقا يابد. سالك بايد به واسطه تكرار هر عملى حظ روحانى و ايمان خود را از آن عمل دريافت كند و تا اين معنى براى او حاصل نشود دست از عمل باز ندارد. و آن جنبه ملكوتى ثابت عمل وقتى حاصل مى گردد كه سالك به طور ثبات و دوام به عمل اشتغال ورزد تا اثرات ثابته اعمال فانيه خارجيه در صقع (::گوشه ) نفس رسوخ پيدا كند و متحجر گردد و ديگر پس از تثبيت و استقرار قابل رفع نباشد.
پس سالك بايد سعى كند عملى را كه مطابق استعداد اوست ، انتخاب كند و اگر احيانا ثبات و دوام آن را عازم نيست ، اختيار ننمايد، زيرا در صورت متاركه عمخل ، حقيقت و واقعيت عمل به مخاصمه بر مى خيزد و آثار خود را بالمره جمع نموده و با خود مى برد، و در نتيجه آثارى ضد آثار عمل در نفس پديد مى آيد - نعوذ بالله
معنى مخاصمه آنست كه چون سالك آن عمل را ترك گفت ،
حقيقت آن عمل به طور عكس العمل از سالك دورى مى جويد و آثار و خصوصيات خود را نيز با خود مى برد، و چون آن عمل ، عمل نورانى و خير بوده است ، چون ناحيه نفس از آن اثار نورانى خالى گردد، ناگزير آثار ضد آن از ضلمت و تيرگى و شرور جايگزين آن خواهد شد.
ششم : مراقبه  
و آن عبارتست از آنكه سالك در جميع احوال مراقب و مواظب باشد تا از آنچه وظيفه اوست تخطى ننمايد و از آنچه بر آن عازم شده ، تخلف نكند.
مراقبه معناى عامى است و به اختلاف مقامات و درجات و منازل سالك تفاوت مى كند. در ابتداى امر سلوك ، مراقبه عبارتست از آنكه از آنچه به درد دين و دنياى او نمى خورد، اجتناب كند... و سعى كند تا خلاف رضاى خدا در قول و فعل از او صادر نگردد، ولى كم كم اين مراقبه شدت يافته و درجه به درجه بالا مى رود. گاهى مراقبه عبارتست از توجه به سكوت خود و گاهى به نفس خود و گاهى به بالاتر از آن - از مراتب حقيقت از اسماء و صفات كليه الهيه .
بايد دانست كه مراقبت از اهم شرايط سلوك است ، و مشايخ عظام را در آن تاكيداتى است و بسيارى آن را از لوازم حتميه سير و سلوك شمرده اند، چه آن به منزله حجر اساسى است ، و ذكر و فكر و ساير شرايط بر آن حجر بنا نهاده مى شود، لذاتا مراقبه صورت نگيرد، ذكر و فكر بدون اثر خواهدبود.
هفتم : محاسبه  
و آن عبارتست از اينكه وقت معينى ار در شبانه روز براى خود معين كند و در آن وقت به تمام كارهاى شبانه روز خود رسيدگى بنمايد. و اشاره به آن است آنچه حضرت موسى بن جعفر (ع ) فرموده است كه :
ليس منا من لم يحاسب نفسه كل يوم مره و جنان كه در محاسبه براى سالك چنين ظاهر شده كه از وظايف خود تخلف نموده است ، بايد استغفار كند و در صورت عدم تخلف ، شكر حضرت بارى تعالى شانه را به جاى آورد.
هشتم : مواخذه  
و آن عبارتست از اينكه سالك پس از مشاهده خيانت ، در مقام تاديب نفس ‍ خود بر آمده و او را به نحوى كه خود مقتضى داند، تاديب و تنبيه كند.
نهم : مسارعت  
يعنى در آنچه بر آن عزم نموده ، مسارعت كند، چون در اين راه آفاتياست و براى سالك در هر مقام متناسب - با حال او - مانعى پديد مى گردد. سالك بايد بسيار زرنگ و باهوش باشد و قبل از آنكه مانعى بدو دست يابد و دامان او را آلوده كند، وظيفه خود را انجام دهد و در اين راه وصول به مقصد دقيقه اى فروگذار نكند.
دهم : ارادت  
و آن ارادت است به صاحب شريعت و خلفاى حقه بزرگوار آن . و در اين ارادت چنان بايد خود را خالص كند كه هيچ غشى در آن نباشد. و بايد در اين مرحله به سرحد كمال برسد، زيرا ارادت را در تاثير اعمال مدخليتى عظيم است و هر چند ارادت بيشتر و بهتر شود، اثر اعمال در نفس سالك راسختر و نيكوتر خواهد بود.
و چون تمام موجودات مخلوقات خدا هستند، سالك بايد به همه آنها محبت كند و هر يك را در مرتبه و درجه خود بشمارد.
يازدهم : ادب نگاهداشتن  
نسبت به جناب مقدس حضرت رب العزة و خلفاى او. و اين معنى با ارادت و محبت كه قبلا ذكر شد، فرق دارد؛ چه معناى ادب عبارت است از توجه به خود كه مبادا از حريم خود تجاوز شده باشد و آنچه خلاف مقتضاى عبوديت است ، از او سرزند؛ زيرا كه ممكن در برابر واجب حد و حريم دارد و لازمه حفظ اين ادب ، رعايت مقتضيات عالم كثرت است ، ولى ارادت و محبت انجذاب است به حضرت احديت و لازمه اش توجه به وحدت است .
مرتبه كامل از ادب آنست كه سالك در همه احوال ، خود را در محضر حق - سبحانه و تعالى - حاضر دانسته و در حال تكلم و سكوت ، در خوردن و خوابيدن ، در سكوت و حركت و بالاخره در تمام حالات و سكنات و حركات ، ادب را ملحوظ دارد. و اگر سالك پيوسته توجه به اسما و صفات الهى داشته باشد، قهرا ادب و كوچكى بر او مشهود خواهد شد.
دوازدهم : نيت  
و آن عبارتست از آنكه سالك منظورى در سلوك نداشته باشد، جز نفس ‍ سلوك و فنا در ذات احديت . بنابراين بايد سالك سيرش خالص باشد.
سيزدهم : صمت  
و آن بر دو قسم است : سكوت عام و مضاف ، و سكوت خاص و مطلق . سكوت عام و مضاف عبارتست از حفظ لسان از تكلم به قدر زائد بر ضرورت با مردمان . بلكه سالك بايد اكتفا كند به قدر ضرورت و به اقل ما يمكن ، و اين صمت در همه دوران سلوك و در تمام اوقات لازم است ، بلكه مى توان گفت مطلقا ممدوح است . واشاره همين صمت است قوله (ع ):
ان شيعتنا الخرس (99) و نيز آنچه در مصباح الشريعه از حضرت صادق (ع ) نقل شده است كه :
الصمت شعار المحبين ، و فيه رضا الرب ، و هو من اخلاق الانبياء و شعار الاصفياء. (100)
و در حديث بزنطى است از حضرت رضا عليه السلام .
الصمت باب من ابواب الحكمه ، و انه دليل عى كل خير. (101)
قسم دوم ، كه سكوت خاص و مطلق است ، عبارتسست از: حفظ لسان از تكلم با ناس در حين اشتغال به اذكار كلاميه ، ودر غير آن غير مستحسن است .
چهارهم : جوع و كم خورى  
به اندازه اى كه باعث بر ضعف نگردد و احوال را مشوش ندارد. قال الصادبق (ع ):
الجوع ادام المومن ، و غذاء الروح ، و طعام القلب . (102)
زيرا گرسنگى وجب سبكى و نورانيت نفس مى گردد و فكر در حتل گرسنگى مى تواند به طيران در آيد. غذاى زياد خوردن و سير بودن ، نفس را ملول و خسته و سنگين مى كند و از سير در اسمان معرفت باز مى دارد.
پانزدهم : خلوت  
وآن بر دو گونه است : خلوت عام و خلوت خاص
خلوت عام عبارتست از كناره گيرى و عزلت از غير اهل الله - خصوصا از صاحبان عقول ضعيفه از عوام مردم مگر به قدر ضرورت - و ذر الذين اتخذوا دينهم لعبا و لهوا و غرتهم الحيوه الدنيا. (103)
و اما خلوت خاص عبارتست ا دورى از جميع مردم . و اگر چه آن در همه عبادات و اذكار خالى از فضيلت نيست و ليكن در طايفه اى از اذكار كلاميه ، بلكه در جميع آنها در نزد مشايخ راه ، شرط است .
شانزدهم : سحر  
و آن بيدارى سحر است به قدرى كه طبيعت سالك را طاقت باشد و در مذمت خواب سحرگاه و مدح عادت به بيدارى آن موقع است قوله تعالى :
كانوا قليلا من الليل ما يهجعون و بالاسحار هم يستغفرون . (104)
هفدهم : وام طهارت  
و آن عبارتست از دوام وضو و اغسال واجبه و غسل جمعه و ساير اغسال مستحبه حتى الامكان .
هيجدهم : مبالغه در تضرع  
و مسكنت و خاكسارى و بكا.
نوزدهم : احتراز از لذايذ  
و مشتههيات به قدر استطاعت ، و اكتفا به انچه قوام بدن و حيات به آن است .
بيستم : كتمان سر  
و اين از شرايط بسيار مهم سلوك است و بزرگان طريق در اين شرط اهتمام بسيار نموده و به شاگردان خود سفارشهاى مهم نموده و توصيه را به حد مبالغه رسانيده اند، خواه در عمل و اوراد و اذكار باشد و خواه در واردات و مكاشفات و حالات ، حتى در مواردى كه تقيه غير ممكن و افشاى سر نزديك مى گردد، توريه را از لوازم و دستورات شمرده اند و حتى آنكه اگر كتمان سر مستلزم ترك عمل و ورد است ، بايد دست از عمل بردارد.
در اثر تقيه و كتمان سر، مصايب و شدايد به مقدار معتنابهى پايين مى ايد و ترك تقيه موجب كثرت فتن و بلايا و مصايبى است كه بر سالك روى آور مى شود، و علاو هنگام بروز مشكلات با تحملات و صبر بايد قدم در راه نها و پيروز شد.
بيست و يكم : شيخ و استاد  
و آن بر دو قسم است : استاد عام و استاد خا(ص ) استاد عام انست كه بخصوصه (::فقط براى سالك ) مامور به هدايت نباشد و رجوع به او از باب رجوع به اهل خبره بوده باشد. و لزوم رجوع به استاد عام فقط در ابتداى سير و سلوك است ، وقتى كه سالك مشرف به مشاهدات و تجليات صفاتيه و ذاتيه شد، ديگر همراهى او لازم نيست و اما استاد خاص ، انست كه بخصوصه منصوص به ارشاد و هدايت است و آن رسول خدا و خلفاى خاصه حقه او هستند.
بيست و دوم : ورد  
و آن عبارتست از اذكار و اوراد لسانيه و كيفيت و كميت آن منوط به نظر استاد است چه آن ، حكم دوايى را ماند كه بعضى را نافع و ديگرى را مضر است . و گاه اتفاق مى افتند كه سالك به دو ذكر مشغول مى شود كه يكى او را به كثرت توجه مى دهد و ديگرى به وحدت ، و در صورت اجتماع ، نتيجه هر دو خنثى مى گردد و نتيجه اى عايد نمى شود. البته اذن استاد شرط در اورادى است كه اذن عام در آن داده نشده است و اما در آنچه اذن عام داده شده ، اشتغال به آن مانعى ندارد.
ورد بر چهار قسم است : قالبى و خفى ، و هر يك با اطلاقى است و يا جصرى . و اهل سلوك را به قالبى اعتنايى نيست ، زيرا ذكر قالبى عبارتست از تلفظ به زبان بدون التفات به معنى ، و در واقع لقلقه لسان است و چون سالك در جستجوى معناست نه چيز ديگرى ، لذا در ذكر قالبى براى او مفيد فايده نخواهد بود.
25 : مجموعه اى از درس اخلاق حضرت آيه الله حاج سيد رضا بهاء الدينى قدس سره(105)
حجابها و پرده ها مانع از شنوايى و ديدن حق است ، مانع از فهم و ادراك حقايق و معارف و لذت بردن از آنهاست و اين پرده ها انسان را محاصره كرده اند. اين پرده ها بايد پاره شومند. اين پرده ها پرده هوى و هوس است ، پرده دلخواهى است اگر انسان دلخواهى و هوس خود را كنار بزند و دور بياندازد، همه كارهاى او درست مى شود اين هواها مانع از ادراك حقايق است . مانع از معرفت خداست . اگر هوى و هوس كنار رود، همه پرده ها و حجابها، از گوش و جشم و دل كنار مى رود. اگر توجه به ماديات و بيچارگى نسبت به امور مادى از انسان گرفته شود.
انسان خدا را مى بيند، اجتاع ، محله ، دوست ، شرق و غرب بهانه است .اينها موانع اصلى نيستند، انسان خود مانع و مانع تراش است و انسان بايد مرد خدا شود تاز خدا، خدا را بخواهد اگر انسان نمى تواند با خدا سر و كار داشته باشد، لااقل با دوستان و خلفاى خدا دوستى كند.
چيزى كه مى تواند دنيا را اصلا كند، كمال عقل است ، كمالى كه در پرتو عبوديت حق حاصل مى شود. اگر انسان عاقل شد، همه اتشها خاموش ‍ مى شود، اگر آتش درون انسانها خاموش شود، همه آتشهاى بيرونى خاموش خواهد شد.
مسير كمال  
اسلام همه را دعوت به حركت مى كند، حركت تكاملى مى گويد: بالاتر برويد و چيز بفهميد! وقتى مى توانى با معارف اسلام آشنا شوى كه در مسير انبيا باشى . وقتى مى توانى با معارف اسلام اشنا باشى كه در حركت الى الله كامل شوى . از مسير تكامل حركت كنيد و بدانيد كه راه منحصراست به مسيرى كه انبيا از آن مسير رفتند و آن كارها را هم كردند، احيا كردند، اتش را گلستان كردند. ما اگر نمى توانيم آن كارها را انجام دهيم ، مى توانيم يك بنده صالح باشيم اين هم خيلى قيمت دارد كه از بديها دور و به خوبيها نزديك شويم .
ابزار فهم قرآن  
ولى آنچه مسلم است ، اين است كه بدون تكامل نفوس بشرى بدون تزكيه و تهذيب نفوس ، بدون ايمان واقعى و بدون هدايت و تقوا، فهم كتاب محال است . كسى گمان نكند ما مى توانيم بدون حركت تكاملثى عملما وعملا كتاب را بفهميم اين محال است ! اگر كسى مى خواهد با كتاب و معانى اشنا شود، احتياج به تكامل دارد. حضرت صادق (ع ) به ابوحنيفه فرمود: ما ورثك الله من كتابه حرفا اين تهمت نيست ، يك واقعيت است ، چون ابوحنيفه حركت كمالى و تقوا نداشت و بدون تقوا، و فهم كتاب الله محال است .
تقوا مرتبه اى از كمال انسانيت است . آدمى يك وقت ، لغت تقوارا مى خواهد بداند و يك وقت مى خواهد تقوا حاصل كند. گاهى چهل سال زحمت لازم است ، تا تقوا حاصل شود و آن گاه فهم كتاب ! انسان هر اندازه در فنون وعلوم تخصص داشته باشد، استاد فلسفه باشد، مادامى كه واجد حركت انسانى و حركت الهى و حركت علمى و عملى نباشد، با كتاب آشنا نمى شود و نمى تواند آشنا شود
فهم كتاب  
به هر حال اگر كسى بخواهد با كتاب الهى ، با قرآن ، اشنا شود، بايد مرد خدا شود. كسى كه مرد خدا نشده است ممكن است با ترجمه و تفاهيمى آشنا شود ولى مادامى كه انسان حركت الى الله نداشته باشد، با آن حقيقتى - كه حقيقت مطلوب است - آشنا نمى شود. خدا همه را موفق كند كه لااقل ، مراحل اوليه فهم كتاب را پيدا كنيم ! و اين ممكن نيست مگر با تقوا. بايد از محرمات الهى پرهيز كرد و واجبات الهى را ادا كرد. كسى كه با كتاب آشنا نشود، هرچه درس بخواند - همان طور كه حضرت صادق (ع ) به ابوحنيفه فرمود - به نتايج نمى رسد نتايج وقتى مى رسد كه شما ب حقايق دست پيدا كنيد، و به حقايق راه پيدا نمى كنيد، مگر به بركت بندگى خدا. و بندگى خدا بزرگترين نعمت الهى است براى همه .
شيوه فهم معارف  
فهم اعجاز قرآن نيز مثل فهم ايات قرآن و فهم معارف اسلام اعم از ايمان ، هدايت ، مبدا، معاد و تصديق به رسالت بايد از مسير حق و حركت الى الله و حركت در مسير انبيا و اوليا (ع ) و صلحا حاصل شود و اگر كسى بخواهد خداوند توفيق آشنايى با اين مسائل را نصيبش كند، بايد تقوا پيدا كرده واز مسير انبيا حركت كند.
بايد رذايل نفسانى را از خود دور كرده و به اخلاق فاضله انسانيت از علم و عدالت و عفت و... متخلق شود. تا جايى كه انسان با هوى و هوس خود متحرك است ، بنده شيطان است ان را نبايد به حساب خدا بگذارد. انسان اگر بخواهد با معارف اسلام آشنا شود، بايد هوى و هوس را رها كند. هوى و هوس همان دعوت شيطانى است . شيطان همراه ماست و لى آن را مى توان ترك كرد، مى توان دور كرد دست خود شماست با اطاعت از فرمان خدا، شيطان دنبال كار خودش مى رود. مادامى كه تابع هوى و هوس هستى ، خودت شيطان را ميهمانى مى كنى و از شيطان جدايى ندارى وقتى هوى و هوس را رها كردى ، آن وقت بنده خدا هستى و اگر بنده خدا شدى ، ان شاء الله همه چيز دارى ، آن وقت ، فهم كتاب هم هست .
بعد الهى انسان  
مبدا ايمان به حق تعالى ، مبدا ايمان به ماوراى طبيعت و مراتب و درجات و كمال ايمان ، همان حيثيت الهى در انسان است ، همان جهت الهى كه خداوند در اين موجود به وديعت نهاده است ، و از آن مى توان به روح ، يا به عقل نورانى و جهد الهى تعبير كرد. اساس فطرت ، روى همين جهت الهى است . لذا فطرت انسان ، عبوديت حق است .
فطرت انسان ، توحيد است . كفر و نفاق ، خارج از فطرت است . اگر اين نورانيت الهى كه در اين موجود است به سوى خدا حركت كند و در عبوديت حق به جهات الهى متحرك شود و اين ايمان تكامل پيدا مى كند. انسان بايد به خدا نزديك شود و مراتب خود را بالاتر برد. از مراتب حيوانيت و مراتب نفس اماره و از حجابهايى كه مانع از مشاهده حق است ، مزكى و مهذب شود.
بايد بندگى خدا را كرد. اگر بگويى : دلم مى خواهد چنين كنم ، در فلان مسير حركت كنم ، اين همان مسير شيطان است . مسلمان كسى است كه در حركتش رضاى خدا را ملاحظه كند. ببيند ايا خدا راضى است . ايا اين بساطى كه فعلا در دنيا پيدا كرده است مورد رضاى خداست ، يا همه آنها بر خلاف رضاى خداست !
جميع ماسوى الله و آنچه غير خداست ، حجاب عن (::از) الله هستند، استار (::پرده ها) و حجبند، موانع رويت حقند.
كسانى كه ايمان به خدا آورده اند، عملشان براى خداست ، و ان عمل براى آنان سازندگى دارد. نماز آنها سازنده است ، مؤ من را مى سازد. به گونه اى كه از رذايل و منكرات فاصله پيدا مى كند. روزه آنها سازنده است . مؤ من اگر صائم (::روزه دار) شد، مخصوصا صومى كه غير از امساك از خوردن و آشاميدن و ساير چيزهايى كه بايد ترك كند، است ، زبان ، چشم ، و قلبش هم صائم باشد، چنين صومى سازنده است .
راه رسيدن به مقامات عالى انسانى كه حد نهايت ندارد، در سايه بندگى است . انسان به ميزانى كه حركتش الهى شود و خالص گردد، به خداوند و اولياى او نزديك مى شود. انسان بايد از انبيا (ع ) تبعيت كند و را آنان را برود، تا به كمالاتى كه براى او آماده كرده اند برسد. نبى اكرم (ص ) خود را پاك كرده بود و به مقام طهارت نفس رسيده بود، تا به مقام خاتميت و معراج و نبوت و ولايت رسيد.
خدا همه را موفق كند كه براى خود نافع باشيد. برنامه اسلام ، براى شما نافع است . خدمتگزار خود باشيد، خود را اصلاح كنيد خود را تزكيه كنيد. خود را تهذيب كنيد. با خدا ارتباط پيدا كنيد. ارتباط خدا به معنى كناره گيرى از مردم نيست ، بلكه بايد كار مردم را براى خدا انجام دهيد. معاشرت و كسب براى خدا باشد. اگر با خدا ارتباط پيدا كنيد، ديگر رها نمى كنيد. همه بديها به خاطر اين است كه رابطه برقرار نمى شود. اگر انسان دستگاه توحيد را فهميد، اگر فهميد همه چيز در دستگاه خدا هست ، نمى تواند از دستگاه خدا صرف نظر كند.
اگر به وسيله اطاعت خدا، در راه او مجاهده كردى ، همچون مجاهداتى كه انبيا و اوليا و صلحا كردند، اين مجاهده ، شما را در فطرت نگه مى دارد، چون خدا به مجاهد و عده داده است كه اگر من را در برابر شيطان يارى كردى ، من هم تو را يادى مى كنم ، ان تنصروا الله ينصركم اگر همه بخواهند تو را زمين بزنند، نمى توانند، چون خدا مى خواهد تو بالا بروى . اگر در يك روز، صد مرتبه نصرت حق بكنى ، صد مرتبه نصرت خدا را، مى بينى راه ديدن ، هدايت ويژه است ، و آن ، غير هدايت عمومى است ، اين هدايت ويژه رابطه بين مجاهد و خداى تعالى است . هر شخصى كه در راه حق مجاهده كرد، خدا او را نصرت مى كند. برويد تجربه كنيد. اين هدايت ، مخصوص به مجاهد فى سبيل الله است ، چه ، جهاد نفس و چه جهاد در جبهه . هر كه اين مجاهده را بكند، اين هدايت نصيب او مى شود.
از اين جوانى ، خوب ، و كامل استفاده كنيد! اين جوانى را در راه حق صرف كنيد!
اعضا و جوارح را در راه خدا صرف كنيد! بيدارى شبها را صرف حيات ابدى خود كنيد!
صلاه جاذب نفوس انسانى است . صلاه معراج مؤ من است و اين معراجيت صلاه ، معراجيت واقعى است . ولى چرا نفوس عروج پيدا نمى كنند، چرا به سوى الله حركت نمى كنند، چر به خداى تعالى تقرب پيدا نمى كنند، چگونه است كه هم نماز مى خواند، هم قلدى ، سفاكى و سبعيت مى كند! اين ، براى اين است كه نمازش صادقانه نيست . اگرنماز صادقانه بود، عروج دارد، دروغ بافى ، آدم را به جايى نمى رساند.
اياك نعبد و اياك نستعين يعنى : من به حق تعالى ، عبوديت محض دارم ، تسليم هواى نفس نيستم ، تسليم شيطان نيستم ، منتهاى حركت انسان اين است كه به هيچ موجودى وابسته نباشد و فقط به حق تعالى وابستگى داشته باشد. آزادى نفوس وقتى است كه تمام وابستگى هها به نفوس و اربابها را كنار بگذارد و فقط به خداى تعالى وابسته باشد آزادى نفوس ، عبارت از اين است كه از خداى تعالى استعانت جويد و از احدى جز خداى تعالى ، طلب نصرت نكند، منتهاى كمال بشر اين است كه اين مقام را پيدا كند.
وقتى اين مقام را پيدا مى كند، كه راستگو باشد. در نماز امام زمان - عجل الله فرجه - تكرار اياك نعبد و اياك نستعين براى اين است كه عروج پيدا كند ولى اگر صد تا دروغ گفتيد سقوط پيدا مى كنيد.
اگر كسى بخواهد از نفوس بشرى به نفوس الهى و از نفوس نارى (::جهنمى ) به نفوس نورى حركت كند و به آن برسد و به تربيتهاى الهى تربيت شود، بايد به صبر و صلاه استعانت جويد. بايد در برابر بلا و حوادث جهانى صابر باشد.
نماز براى اين است كه شما را پرواز دهد. چه كنيم كه مى گوييد: ما اين جا مى خواهيم مشغول چلوكبابمان باشيم ! تو بالاتر از اين حرفها هستى كه اسير چلوكباب باشى ! تو بايد از اين پروازى كه انبيا و اوليا و اوصيا و صلحا دارند، سهمى داشته باشى . گمان نكن كه آن پرواز اختصاص به آنها دارد! ما هم اگر بنده خالص خدا شويم ، دست از تشريفات برداريم ، دست از شركمان برداريم و دست از اين بت پرستى برداريم ، مى توانيم از اين پرواز سهمى داشته باشيم . گمان نكنيد فقط اهل مكه بت پرست بودند. ما هم اگر بندگى هوس وهوس را بكنيم ،
بت پرستيم منتها بت ما، هوى و هوس ماست .
عمل صالح ، انجام واجبات الهى و ترك محرمات است . اينها ايمان را تقويت مى كند. معصيت و نافرمانى خدا، كار را به جاى مى رساند كه ايمان را از انسان سلب مى كند، مردم معصيت كار عاقبت امرشان اين است كه ديگر ايمان هم ندارند. معصيت ، انسان را به شيطان نزديك مى كند و بندگى خدا، انسان را به خدا (نزديك مى كند). خدا همه را موفق بدارد! در راه حق حركت كنيد و در راه الهى متحرك باشيد اگر بطيئى (:: كندرو) هم باشيد، نافع است راه شيطان ، آدم را به خدا نمى رساند، همه موفق و مويد باشيد! همه چيز به بركت پيغمبر خداست !
26 : دستورالعملى از آيت الله حسن زاده آملى - مدظله العالى - (106) 
بسم الله خير الاسماء
در حيرتم كه چه نويسم ؟! روى سخنم با كيست ؟ با خفته است يا با بيدار؟ اگر با خفته است ، خفته را خفته كى كند بيدار؟ و اگر با بيدار است ، بيدار در كار خود است .
و انگهى نويسنده چه نويسد كه خود نامه سياه و از دست خويش ، در فرياد است .
پيرى و جوانى چو شب و روز بر آمد
ما شب شد و روز آمد و بيدار نگشتيم .
بدنوع پشمها كه رشتيم و بد جنس تخمها كه كشتيم
خرما نتوان خورد از اين خار كه كشتيم
ديبا نتوان بافت از اين پشم كه رشتيم .
چون از كشتزارها خود، بى خبرم آسوده مى چرم ، آه اگر از پس امروز بود فردايى ! وليكن به قول شيخ اجل سعدى :
گاه باشد كه كودك نادان
به غلط بر هدف زند تيرى
كلمه اى چند تقرير شود، و نكاتى اندك تحرير گردد، شايد كه دلپذير افتد.
مگر صاحبدلى روزى به رحمت
كند در حق درويشان دعايى
معرفت نفس ، طريق معرفت رب است ، كه از سيد انبيا و هم از سيد اوصيا - صلوات الله عليهما - ماثور است : من عرف نفسه فقد عرف ربه ، هر كس در خويشتن بينديشد و در خلقت خود تفكر و تامل كند، در يابد كه : اين شخص محير العقول ، واجب بالغير است ، بلكه خود و جميع سلسله موجودات را محتاج به حقيقتى بيند كه طرف و سر سلسله همه است و جز او ته همه ربط محض به اويند و چون معلول ، هر چه دارد، پرتوى از علت است ، تمام اشيا را مرايى جمال حق بيند. و چون معلول به علتش قائم است علت با معلول معيت دارد نه معيت مادى و اقتران صورى ، بلكه معيت قيومى كه اضافه اشراقى علت به ما سواهاست . و چون در سلسله موجودات ، اول علت است و با همه و در همه اول اوست ، پس اول ، علت ديده مى شود، سپس معلول
دلى كز معرفت نور و ضيا ديد
به هر چيزى كه ديد اول خدا ديد (107)
اين بده در ابياتى گفته است :
من به يارم شناختم يارم
تو به نقش و نگار، يعنى چه ؟
عقل خبير اين لطيفه را از كريمه و هو معكم اينما كنتم (108)
در مى يابد، و از گفتار حق سبحانه به كليمش كه انا بدك اللازم يا موسى مى خواند، و به سر و رمز اشارت ارسطو كه ان الاشياء كلها حاضرات عند المبدا الاول على الضروره و البت پى مى برد. تا درجه فدرجه به جايى مى رسد كه مى بيند حقيقت امر، فوق تعبير بهعلت و معلو است . و چون وجود در هر جام قدم نهاد، خير محض و قدومش ، خير مقدم است ، و همه خيرات از يك حقيقت فائض شده اند كه ان من شى الا عندنا خزائنه (109)، پس كل الكمال و كمال الكل ، ، مبدا واجب الوجود است ، و عقل بالفطره عاشق آن كمال مطلق است كه العقل ما عبد به الرحمن و اكتسب به الجنان (110)
و جنت اهل كمال ، همان كمال است كه جنت لقاست . در ابياتى گفته ام :
چرا زهد اندر هواى بهشت است
چرا بى خبر از بهشت آفرين است
بلكه ماسواه ، شتابان به سوى او رهسپارند. در غزلى گفته ام :
معشوق حسن مطلق اگر نيست ماسواه
يكسر به سوى كعبه عشقش روانه چيست
و متاله سبزوارى چه نيكو فرموده است :
و كل ما هناك حى ناطق
و لجمال الله دوما عاشق
حالا كه عقل به فطر، طالب آن مقام است ، ناچار از موانع بايد بر حذر باشد، و اگر رهزنى سد راه شد، لابد بايد با او بجنگد تا به مقصود رسد، بلكه بى رهزن نخواهد بود و نتوان بود.
در اين مشهد كه آثار تجلى است
سخن دارم ولى ناگفتن اولى است
و آن رهزن جز ما، ديگرى نيست .
تو خود حجاب خودى حافظ از ميان برخيز
خوشا كسى كه در اين راه بى حجاب رود
در ترجيح بندى گفته ام :
زنگ دل را زداى تا يارت
بدهد در حريم خود بارت
به خداى عليم بى همتا
حاجبى نيست غير زنگارت
خواهش گونه گون نفسانى
كرد در دام خود گرفتارت
شد خدا بينيت ز خود بينى
رفت دينداريت به دينارت
واى بر تو اگر كه مى خواهى
گرم دارى به خويش بازارت
سر تسليم بايدت بودن
گر بزارت كشند بردارت
اندرين يك دو روزه دنيا
نرسانى به خلق آزارت
تو بهشت و جهنم خويشى
تا چه خواهد كه بود اسرارت
گرچه بسيار تو بود اندك
ز اندكت مى دهند بسيارت
اى بنده خداى ! به خود آى و در حضور و مراقبت مى كوش كه :
در خلوتى ز پيرم كافزوده باد نورش
خوش نكته اى شنيدم در وجد و در سرورش
گفتا حضور دلبر مفتاح مشكلاتست
خرم دلى كه باشد پيوسته در حضورش
ندانم كدام ذره بى مقدار در خواب غفلت است تا بنى آدم غافل باشد، اگر چه هيچ ذره اى بى مقدار نيست كه :
دل هر ذره را كه بشكافى
آفتابش در ميان بينى (111)
يا ايها الانسان ما غرك بربك الكريك الذى خلقك فسويك فعدلك فى اى صوره ما شاء ركبك (112)
قرآن كريم صورت حقيقيه انسان كامل است و صراط مستقيم كه يهدى الى الرشد (113) ، يهدى للتى هى اقوم (114)
ره رها كرده اى . از آنى گم
عز ندانسته اى ، از آنى خوار
چز بدست و دل محمد نيست
حل و عقد خزينه اسرار (115)
بيدار باش و از تن اسايى بر كنار باش كه :
ناز پرورده تنعم نبرد راه به دوست
عاشقى شيوه رندان بلاكش باشد (116)
كام حيوانى را به بى زبانها گذار، تو كه مشمول الرحمن علم القرآن خلق الانسان عمله البيان هستى ، اهل بيان باش ، خاموش باش تا گويا شوى . چشم ببند تا بينا شوى . رسول الله (ص ) فرمود: غضوا ابصاركم ترون (117) العجائب .
آب كم جوى ، تشنگى آور بدست
تا بجوشد (118) آبت از بالا و پست
به خويشتن خطاب مى كنم : اى همبازى اطفال ! اى سرگرم به قيل و قال ! اى اسير اصطبل و علف ! اى دور از سعادت و شرف ! اى محبوس در لظاى (:: آتش ) هوى ! اى محروم از جنت لقاء! عمر به بى حاصلى و بوالهوسى گذشت ، چه شود كه به خود آيى و ببينى چه كسى ! بل توثرون الحيوه الدنيا و الاخره خير و ابقى (119)، كلا بل تحبون العاجله و تذرون الاخره (120)ندانم چه كسى در خانه دوست رفت و نا اميد و برگشت ؟!
يك صبح به اخلاص بيا بر در ما
گر كام تو بر نيامد آن گه گله كن
چه كسى سوز دلش به التهاب آمد و برد (:: خنكاى ) اليقين عشق التهابش را فرو ننشاند؟
اى كه عاشق نئى ، حرامت باد
زندگانى كه مى دهى بر باد
در به روى هم باز است ، دربان ندارد، تعيين وقت لازم نيست ، هيچ عنوان و رسم نمى خواهد، جز اين كه :
در كوى ما شكسته دلى مى خرند و بس
بازار خود فروشى از آن سوى ديگر است
كمال اصفحانى چه خوش گفته است :
بر ضيافتخانه فيض نوالت منع نيست
در گشاده است و صلا در داده ، خوان انداخته
رهرو، چه زن باشد و چه مرد، چه آسيه و مريم ، چه جنيد و ابراهيم ادهم . به قول عمان سامانى :
همتى بايد قدم در راه زن
صاحب آن خواه مرد و خواه زن
غيرتى بايد به مقصد ره نورد
خانه پرد از جهان چه زن چه مرد
شرط راه آمدن نمودن قطع راه
بر سر رهرو، چه معجر، چه كلاه
سخنى چند در آداب سائر الى الله بياوريم - كه پا در كفش بزرگان كنيم و تشبه به آنان كه من تشبه بقوم فهو منهم - آرزو بر جوانان عيب نيست !
1 - قرآن كه صورت كتيبه انسان كامل - اعنى (::مقصودم ) حقيقت محمديه - است ، به اندازه اى كه از ان بهره برده اى ، به حقيقت خاتم (ص ) تقرب يافته اى ، اقرا و ارقه (::بخوان و بالارو).
رسول الله (ص ) فرمود: ان هذا القرآن مادبه ، فتعلموا مادبته ما التطعتم و ان اصفرا البيوت لجوف (121) اصفر من كتاب الله تعالى . پس اى اخوان صفا و خلان وفا! به مادبه اى اييد كه فيها ما تشتهى الانفس و تلذ الاعين . (122)
2 - اى عبادالرحمن ! تا سوره فرقان از عباد الرحمن الذين يمشون على الارض (123)تا آخر سوره ، هر يك دستور العملى كاملى است .
3 - در باب سيزدهم و باب بيستم ارشاد القلوب ديلمى آمده است كه : قال النبى (ص ): يقول الله تعالى : من احدث و لم يتوضا فقد جفانى ، و من احدث و توضا و لم نصل ركعتين فقد جفانى ، و من صلى ركعتين و لم يدعنى فقد جفانى ، و من احدث و توضا و صلى ركعتين و دعانى فلم اجبه فى ما يسال من امر دينه و دنياه ، فقد جفوته و لست برب جاف .
حالا كه در اين عمل سهل رخيص چنين نتيجه عظيم و نفيس است ، خوشا حال آن كه از علو همت خود بعد از دادى اين دستور از حق تعالى مطلبى بخواهد كه آن را زوال و نفاد نباشد، اعنى حلوت ذكر و لذت لقا وشرف حضور بخواهد، و زبان حالش اين باشد كه :
ما از تو نداريم به غير از تو تمنا
حلوا به كسى ده كه محبت نچشيده است .
4 - و كلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا يحب المسرفين (124) فضول طعام ، مميت (::ميرانده ) قلب است و مفضى (::كشاننده ) به سركشى نفس ‍ و طغيان اوست ، و از جل خصال مؤ من ، جوع (::گرسنگى ) است . نه چندان
بخور كز دهانت بر آيد
نه چندان كه از ضعف جانت بر آيد
5 - همان طور كه فضول طعام ، مميت قلب است ، فضول كلام نيز از قلب قاسى بر خيزد. از رسول الله (ص ) روايت است : لا تكثروا الكلام بغير ذكر الله ، فان كثره الكلام بغير ذكر الله ، قسو القلب ، ان ابعد الناس من الله القلب القاسى .
6 - محاسبت نفس ، كه امام كاظم (ع ) فرمود: ليس منامن لم يحاسب نفسه فى كل يوم ، فان عمل حسنا، استزادالله ، و ان عمل سيئا، استغفرالله تعالى منه و تاب اليه .
7 - مراقبت و اين مطلب عمده است . قال الله تعالى : و كان الله على كل شى رقيبا. (125) و قال النبى (ص ) لبعض اصحابه : عبدالله كانك تراه ، فان لم تكن تراه ، فهو يراك .
8 - الادب مع الله تعالى فى كل حال در باب چهل و نهم كتاب ارشاد القلوب ديملى آمده است : روى ان النبى (ص ) خرج الى غنم له و راعيها عريان يفلى ثيابه ، فلما راه مقبلا لبسها، فقال النبى (ص ) : امض فلا حاجه لنا فى رعايتك .فقال . و لم ذلك ؟!) فقال : انا اهل بيت لا نستخدم من لا يتادب مع الله و لا يستحيى منه فى خلوته .
9-العزله . سلامت در عزلت است . با خلق باش و نباش .
هرگز ميان حاضر و غائب شنيده اى
من در ميان جمع ودلم جاى ديگر است (126)
10 - التههجد، و من الليل فتهجد به نافله لك عسى ان يبعك ربك مقاما محمودا و قل رب ادخلنى مدخل صدق و اخرجنى مخرج صدق و اجعل لى من لدنك سلطانا نصيرا. (127)
11 - التكفكر، قال الله تعالى : الذين يذكرون الله قياما و قعودا و على جنوبهم و يتفكرون فى خلق السموات و الارض ، ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانك فقنا عذاب النار. (128)
12 - ذكر الله تعالى فى كل حال قلبا و لسانا. قوله سبحانه : و اذكر ربك فى نفسك تضرعا و خيفه و دون الجهر من القول بالغدو و الاصلا و لا تكن من الغافلين ان الذين عند ربك لا يستكبرون عن عبادته و يسبحونه و له يسجدون . (129)
13 - رياضت در طريق علم و عمل بر نهجى (شيوه اى ) كه در شريعت محمديه (ص ) مقرر است و بس ، كه علم و عمل براى طيران به اوج كمال و عروج به معارج به منزلت دو بالند.
14 - اقتصاد يعنى ميانه روى در مطلق امور حتى در عبادت .
15 - مطلب در دو كلمه است : تعظيم امر خالق ، و شفقت با خلق . فرزانه آن
كه خواهد تعظيم امر خالق
ديگر كه باز دارد از خلق شر و شورش
گفتار بسيار است ، ولى دو صد گفته چون نيم كردار نيست ، تا چه قبول افتد و چه در نظر آيد.
و السلام على من اتبع الهدى
قم ، حسن زاده آملى
21/3/1349ه . ش

next page

fehrest page

back page