سال پيش اين شبهه را طرح كرده‏اند . همين هم كه الان گفتم همان بود ، چيز
ديگری نبود ، تعبير ديگری از آن مطلب بود . اين را طرح كرده‏اند ، حالا كه‏
طرح كرده‏اند م ا بگوييم آرامش خيال خودمان را بهم نزنيم ؟ ! جواب ندهيم‏
؟ ! نمی‏دانم ، اگر می‏گوييد نگوييد ، نمی‏گوييم ولی اگر در اينجا نگوييم ،
در جای ديگر از ما می‏پرسند .
و اما آن مسأله كه فرموديد ، راست است ، خوب است كه ما اول آيات‏
قرآن را در اين زمينه بخوانيم ، بعد ببينيم از همه اين آيات يك فكر
ساده‏ای می‏فهميم ؟ حالا می‏خواهد اشكال داشته باشد ، می‏خواهد اشكال نداشته‏
باشد . اول ما ببينيم كه اين طور است يا نه ، خود آيات قرآن از نظر
مفهوم برای ما سؤال به وجود می‏آورد ؟ اگر ديديم آيات قرآن خودش يك‏
مطلب ساده‏ای را دارد می‏گويد ، اين را به صورت يك امری كه قرآن گفته‏
طرح می‏كنيم ، بعد می‏رويم سراغ اشكالاتش ، اشكالاتش را توانستيم جواب‏
بدهيم جواب می‏دهيم ، نتوانستيم می‏گوييم چيزی كه پيغمبر گفته ما قبول‏
می‏كنيم . مگر همه اشكالات را ما بايد حل كنيم ؟ بعد خواهند آمد و اشكالات‏
را حل خواهند كرد .
اما عمده مطلب اين است كه مسأله معاد فی حد ذاته ، در واقعيت خودش‏
يك مسأله‏ای بوده كه نمی‏توانسته به آن سادگی بيان شود . اين مسأله به‏
تعبيری البته تشبيه است نظير اين است كه بچه‏ای كه در رحم است و با
نظام خاص زندگی رحمی دارد زندگی می‏كند ، نه چشمش باز است جايی را
ببيند ، نه با گوشش چيزی را می‏شنود ، نه از راه دهان تغذی می‏كند ، نه‏
تنفس می‏كند ، بخواهند درباره زندگی بعد از تولد با او صحبت كنند . با
آن معلوماتی كه او در زندگی جنينی دارد ، امكان ندارد بتواند آنچه را كه‏
در زندگی بعد از تولد است به حقيقت دريافت كند . پس ناچار با او يك‏
مقدار هم با زبان خودش صحبت شده است . از كجا می‏گوييم با زبان خودش‏
صحبت شده ؟ به قرينه بعضی حرفهای ديگری كه هست .
اين چيزها بوده كه تصورها را درباره معاد متفاوت كرده و هر كسی در حد
خودش [ تصوری از اين مسأله دارد ] . اين مثل خود مسأله خداست . همه‏
معتقد به خدا هستند ولی اگر كسی محتواهای اين افكار را بيرون بريزد ،
می‏بيند از زمين تا آسمان متفاوت است . همه می‏گويند خدا ، به حسب ذوق و
غريزه فطری هم خدا را عبادت می‏كنند ، در عمق دلشان هم خدا را عبادت‏
می‏كنند ، ولی او خدا را يك شكل داده و يك تصوير دارد ، آن يكی تصوير
ديگری و . . . به طوری كه او خدای اين را قبول ندارد ، اين خدای‏