باب پانزدهم در آداب ركوع

لا يَرْكَعُ عَبْدٌ للهِِ رُكُوعاً عَلَى الْحَقيقَةِ إلاّ زَيَّنَهَا بِنُورِ بَهائِهِ وَأظَلَّهُ في ظِلالِ كِبْرِيائِهِ وَكَساهُ كِسْوَةَ أصْفِيائِهِ .

فَارْكَعْ رُكُوعَ خاشِع للهِِ بِقَلْبِهِ مُتَذَلِّل وَجِل تَحْتَ سُلْطانِهِ خافِض لَهُ بِجَوارِحِهِ خَفْضَ خائِف حَزين عَلى ما فاتَهُ الرّاكِعينَ .

وَاسْتَوْفِ رُكُوعَكَ بِاسْتِواءِ ظَهْرِكَ وَانْحَطَّ عَنْ هِمَّتِكَ في الْقِيامِ بِخِدْمَتِهِ إلاّ بِعَوْنِهِ ، وَفَرِّ بِالْقِلْبِ مِنْ وَساوِسِ الشَّيْطانِ وَخَدائِعِهِ وَمَكايِدِهِ فَإنَّ اللهَ تَعالى يَرْفَعُ عِبادَهُ بِقَدْرِ تَواضُعِهِمْ لَهُ وَيَهْديهِمْ إلى اُصُولِ التَّواضُعِ وَالْخُضُوعِ وَالْخُشُوعِ بِقَدْرِ إطِّلاعَ عَظَمَتِهِ عَلى سَرائِرِهِمْ .

ركوع از اركان عظيمه نماز است ، و بدون آن نماز باطلب و بى ثمر و بى حاصل است .

ركوع حالت تواضع عبد در پيشگاه مقدس مولاست ، و از بهترين حالات عبادتى بنده در بارگاه قدس حضرت اوست .

ركوع جلب كننده توجه خداوند به بنده عابد ، و راهى از راههاى نجات انسان از عذاب فرداست ، چرا كه ركوع نمايانگر اين معناست كه عبد از آلودگى به كبر و منيت و خودخواهى و خودپرستى پاك است .

ركوع نشان دهنده اين حقيقت است ، كه عبد سر سرپيچى از مولا را ندارد ، و جز طاعت و فرمانبرى راهى را انتخاب نكرده است .

ركوع اظهار ذلت ذليل به طور عملى ، در برابر حضرت عزيز است ، عزيزى كه با كمال كرامت جبران كننده ذلت عبد ، و عزت بخشنده به بنده صالح است .

راكع از نور ركوعش دل روشن كند ، و آلودگى قلب بريزد ، و به كسب آبروى از خاك در محبوب نائل گردد .

راكع ركوع در نماز ، از افتادن به بند هوا و شياطين باطنى و ظاهرى در حدى محفوظ و چون به سجود حقيقى رود ، با تمام وجود از تمام خطرات در امان حضرت حق قرار خواهد گرفت .

ركوع معالج كبر ، شكننده كمر شيطان ، راهى به سوى ملكوت ، و نورى براى جان و آرامشى براى اضطراب خاطر است :

امام صادق (عليه السلام) در جمله اول روايت مى فرمايد :

عبد براى حضرت الله به حقيقت ركوع نمى كند . مگر اينكه خداوند عالم او را به نور بهاى خود ، نورى و زيب و زينتى عنايت كند ، كه ملائكه با همه لطافت و نورانيت از نور او در شگفت آيند و او را در سايه اش جاى دهد و كسوت اصفيا بر او پوشاند .

و ركوع به حقيقت آن است كه راكع به وقت ركوع ، حق عظمت خدا را و حقارت تمام موجودات را نسبت به او نگه دارد .

در ركوع حقيقى نه تنها بدن و اعضاء وابسته به آن در ركوع است ، بلكه عقل و قلب و نفس هم در ركوع است ، كه ركوع عقل خالى بودن آن از اوهام و شوائب فرهنگهاى شيطانى و خيالات و تصورات باطل ، و تصميمات غلط نسبت به بندگان خداست .

و ركوع قلب خالى بودن آن از محبت ها و نفرت هاى غلط و آراسته بودنش به محبت الهى و شئون آن جناب است .

و ركوع نفس خالى بودن آن از سيئات اخلاقى و آراسته بودنش به حسنات الهيه است .

اگر بدن در ركوع ولى قلب و عقل و نفس بيرون از اين مدار باشند ، در حقيقت انسان در صحنه قيام عليه واقعيات الهى است ، و در مرز تكبر نسبت به

1 ـ سوره رعد (13) : 28 .

حقايق جهان هستى !

به وقت تكلم به ذكر ركوع :

بايد از مرض غفلت نسبت به حقيقت اين ذكر دور بود ، و با تمام وجود علماً و عملاً در مقام اداى اين ذكر بود ، كه وقتى نور اين ذكر و حقيقت اين واقعيت در وجود انسان جلوه كند ، تنزه حق را از تمام عيوب لمس كرده ، و عظمت حضرتش را درك نموده ، و حمد و ستايشش را با زبان هستى اش ادا خواهد كرد .

انسان وقتى با توجه باطن و با اخلاص كامل و با تمام هستى خود ، ذكر ركوع را ادا كند ، در حقيقت به صف ذاكران پيوسته و به درمان دردهاى روحى و اضطرابات نفسى نزديك شده است .

اين مسئله مسلم است و حقيقت آن براى احدى قابل انكار نيست و به تجربه هم ثابت شده كه :

يكى از بهترين طرق درمان دردهاى درونى و عقلى و قلبى و نفسى ذكر و ياد خداست .

زيرا ذكر است كه قلوب را صفا و صيقل مى دهد و خوف موجود در آن را به امن و عداوت را به محبت ، و اضطراب و بى تابى را به آرامش و هراس را به اطمينان مبدل مى سازد :

خداوند متعال به آنچه در دلهاى آنها وجود داشت آگاه بود ، لذا اطمينان و آرامش را بر آنها فرو فرستاد ، و فتح و پيروزى نزديكى را « به عنوان پاداش

1 ـ سوره فتح (48) : 18 .

حالتى كه در دل آنها وجود داشت » نصيب آنان ساخت .

از طريق ذكر است كه روحانيت و بعد معنوى فرد بر بعد خاكى و زمينى و مادى او غلبه مى كند ، و در مى يابد كه شك و دو دلى نسبت به حقايق خاطره اى شيطانى است ، و اضطراب و پريشانى درون از وسوسه هاى شيطان ريشه مى گيرد ، و همه حالات نابسامان روحى او « براى اينكه انسان در جو و فضائى از بيم و هراس بسر مى برده از تهديد و تخويف شيطان مايه مى گيرد .

آنگاه كه انسان در عبوديت خويش داراى اخلاص باشد و در جهت اطاعت از پروردگار خويش بكوشد ، و در سر وجود خويش نياز به مولا و خداى خويش را به حقيقت احساس كند ، خداوند متعال از او سرپرستى كرده و هم و غم او را زايل مى سازد ، در چنين وضعى فردى كه به ياد خداست در معيت خدا بسر مى برد ، و آن كس كه توفيق معيت با حق پيدا كند به همه چيز رسيده .

به قول عارف شوريده حال شيخ فخرالدين عراقى :

منم زعشق سر از عرش برتر آورده *** بزير پاى سر نه فلك درآورده

به بحر نيستى از بيخودى فرو رفته *** سر خودى ز در بيخودى درآورده

نهاده پاى طرب به سر سر بساط نياز *** گرفته دست تمنا و بسر سر آورده

هماى همت من باز كرده بال طرب *** دو كون و هر چه درو زير يك پر آورده

اساس قصر جلالم عنايت ازلى *** بسى زكنگره عرش برتر آورده

بريد شوق من از خلعت صفات مرا *** بملك وصل مثالى مقرر آورده

زآسمان يمن از روح قدس هر نفسى *** بريد جانم روح معطر آورده

به بوستان جهان بهر گلبنان حيات *** هزار جوى روان به زكوثر آورده

براى صدر نشينان درگهم رضوان *** زشاخ طوبى صد چتر بر سر آورده

فلك به مشغله دارى در گهم هر شب *** دو صد هزار مشاغل زاختر آورده

به حضرتم خضر آب حيات جان افزا *** بهر صبوح به جام اسكندر آورده

محيط خاطر من هر زمان به هر موجى *** هزار گوهر الهام بر سر آورده

زمين فهم من از فيض تازه بردارد *** درخت فضل من از غيب نوبر آورده

رسيد شمه اى از طيب خلق من به صبا *** از آن به صبح نسيم معطر آورده

هزار خم زمى صاف عشق نوشيده *** از آن به دردكشان يك دو ساغر آورده

خراب كرده رسوم جهان بى معنى *** وراى رسم جهان رسم ديگر آورده

بنزد اهل معانى نكرده يك دعوا *** هزار شاهد معنى به محضر آورده

رسيده بر سر گنج جواهر عزت *** از آن خزانه دمى بس توانگر آورده

آنگاه كه ابتلائات و گرفتاريها بر يك انسان ذاكر يورش مى آورد و زندگانى با رنجها و آلامش بر او سنگينى مى كند از رهگذر ذكر به رفاه و اطمينان دست مى يابد ، و از قناعت و رضايت خاطر برخوردار مى شود و مى فهمد كه گله و شكوه به غير خدا بردن ، خوارى و فرومايگى است ، و احساس مى كند كه با خدا و همراه او است و همواره بدو نيازمند است . از اين پس يأس و نوميدى ، او را در اختيار خود نمى گيرد ، و هيچ غمى او را ناراحت و عبوس نمى سازد ، زيرا او خود را در معيت صاحب امر و يار و ياور ، و خداى رهائى بخش خويش احساس مى كند ، و خويشتن را بدو واگذار كرده ، و مهمان او تلقى مى كند .

بنابراين با احساس حضور در پيشگاه خداوند مهربان ، هيچ گونه ناله و شكايت و ناراحتى و اضطراب و ترس و بيم ، جائى در وجود او براى خود نمى يابد .

وقتى راههاى زندگانى انسان دچار تنگنا مى شود ، و ابواب حيات فراسوى او به بن بست مى رسد و پاهاى انسان در طريق تلاش و كنگاش و كاوش از روزى و هزينه زندگانى از كار مى افتد و به ستوه مى آيد ، خداوند متعال در ظل ذكر او گنجينه هاى جود و بخشش خود را در برابر وى مى گشايد ، و بخاطر رفتار نيك وى ، كه از بركت نورانيت ذكر بدست آمده ، بدو پاداش مى رساند ، و با نعمت

و احسان خويش به او تفضل مى نمايد ، در نتيجه مى فهمد كه هدف هاى غير خدائى او قبلاً ناچيز و بى ارزش بوده ، زيرا در طى ذكر و ياد خدا حلاوت صبر را مى چشد ، و جمال و زيبائى و خوش آيند بودن توكل خويش را شهود مى كند ، و قلبش با محبت روشن مى گردد ، و نفس او از رضا و امن سرشار مى شود .

اگر انسان دنيا را با تمام رنجها و زحماتش بر دوش خود بيفكند و در نتيجه ببيند كه سلامت و مقام و منزلت خويش را از دست داده ، سپس به ياد خدا افتد ، مى فهمد كه هيچ مقام و منزلتى جز مقام الهى در ميان نيست ، و درك مى كند كه در معيت خداوند متعال براى جاه و مقام انسان پايگاهى وجود ندارد .

از طريق ذكر همه مخاوف و ترس و بيم ها از ميان برمى خيزد ، و همه ناراحتى ها از آدمى سترده مى شود ، آنگاه كه فرد به ياد خدا مى افتد قلبش با طمأنينه معمور و آباد گشته و مالامال از رضا مى شود ، قلبى كه آكنده از ترس و يأس بوده است .

لطف و توجه پروردگار ، قلب ذاكر را زير سايه خود قرار مى دهد ، و انسان به اين يقين و قاطعيت مى رسد كه رهيدن از ناراحتى هاى درونى سهل و هموار است و مى توان وسوسه ها را در هم كوبيد ، و تخيلات باطل را از خود بدور ساخت .

چنين فرد ذاكرى با خداست و از هيچ امرى بيمناك نبوده و از هيچ چيزى نمى ترسد و به هيچ عارضه روانى دچار نمى گردد ، اين حالت بخاطر ثباتى كه خداوند متعال در دل او ايجاد مى كند بهم مى رسد :

خداوند متعال براى مردان و زنانى كه او را فراوان ياد مى كنند مغفرت و پاداش

1 ـ سوره احزاب (33) : 35 .

عظيمى آماده كرده است .

از توأم آتش عشق آمد و در جان افتاد *** كار اين سوخته دل باز به جانان افتاد

بنده ات اين سر كرده جانبازان بود *** اولين كشته كه در عشق به ميدان افتاد

وه كه تنها نتوان رفت ره وادى عشق *** وز پى اين دل ره گم شده نتوان افتاد

تيره روزيش به هر حال خوش افتاد چو من *** هر كه را كار به اين زلف پريشان افتاد

چه خرابيست دل ما كه برون مى نرود *** هر كه را راه به اين منزل ويران افتاد

آنكه زو گريه كنان نمره زنان است سحاب *** ديده ماست كه بر آن گل خندان افتاد

آنچه از پيش رقيبان زغم عشق تو رفت *** دعوى بيهده اى بود كه آسان افتاد

هر كسى نامزد كار دگر شد زقضا *** عشق بازى به من بى سر و سامان افتاد

دامن افشان بگذر راه حقيقت بسپر *** گذرت چون به سر خاك شهيدان افتاد

مسئله ركوع در قرآن مجيد :

كلمه ركوع در قرآن مجيد به نظر مفسرين گاهى به معناى ركوع و گاهى به معناى نماز و گاهى به معناى تواضع در برابر حق آمده ، ولى بهتر اين است كه در

آيات شريفه اى كه كلمه ركوع و مشتقات آن آمده به معناى جامع آن گرفته شود ، كه عبارت است از سر تسليم فرود آوردن در برابر خداست و حالت ركوع بدنى يا ركوع در نماز دلالتى بر آن است .

خداوند بزرگ در قرآن مجيد ، نسبت به انسانهائى كه ركوع ندارند ، به شدت برخورد كرده و آنان را مجرم و مكذب قلمداد كرده است .

اى گرفتاران خوى حيوانيت در مدت عمر كوتاه خود بخوريد و تمتع بريد كه شما در پيشگاه حضرت حق مجرم و گنهكاريد ، واى در روز قيامت بر آنان كه آيات خدا را تكذيب كردند ، آن پست فطرت و بدخو مردمى كه هرگاه به آنان گفته شد نماز و طاعت به جاى آريد و سر تسليم در برابر حضرت او فرود آريد ، توجه نكرديد و از ركوع در برابر مولاى خود سر باز زدند .

در برابر اينگونه نابخردان و مردم نمك به حرام ، از ركوع كنندگان آنقدر با عظمت ياد فرموده كه از تمام مكلفين مى خواهد كه با تمام وجود به صف ركوع كنندگان بپيوندند :

و شما اى تمام مردم نماز را بپاى داريد و زكات مال خود بپردازيد ، و در زمره تسليم شوندگان در برابر حق داخل شده و همراه راكعان در پيشگاه او ركوع كنيد .

راكعانى كه قرآن مجيد مى فرمايد ، عاشقانى هستند كه از بركت معرفت به مقام

1 ـ سوره مرسلات (77) : 46 ـ 48 .

2 ـ سوره بقره (2) : 43 .

فناى صفات و افعال خود در افعال و صفات حضرت احديثت رسيده اند و مافوق ارزشها رفته اند ، و واسطه رسيدن فيض از بارگاه فياض به عباد و بندگانند .

راكع با در آمدن به حالت ركوع از تمام صفات و افعال فانى شده و چون فناى فعل و صفت برايش آمد باقى به بقاء الله مى شود ، كه اين بقاء در ابتداى روايت تعبير به قرار گرفتن راكع در ظل كبريائى شده !

عارف كامل حضرت امام خمينى از عارف معروف قاضى سعيد قمى نقل مى كند كه : ركوع در نظر من اشاره به مقام توحيد اسماء و صفاتاست و پيش از اين دانستى كه قيام عبارت بود از مقام توحيد افعالى ، و چون نمازگزار به مقام توحيد فعلى متحقق شد از طرفى چون همه افعال از آثار اسماء است مشاهده مى كند كه اسماء با وجود كثرتى كه دارند ، همگى در تحت يك اسم واحد كه جامع حقايق آنها است قرار دارند ، و خود را نيز در تحت سلطنت همان اسم جامع مى بيند و فانى از استقلال فعلى خود شده و بلكه فانى از فعل خود مى شود و حقيقت خود را جمله حقايقى مى بيند كه در تحت همان اسم جامع مندرج مى باشد ، و چون به اين حقيقت پى برد به علامت خضوع خم مى شود و با اين خم شدن اشاره بدان مى كند كه هرگونه فعلى را از خود نفى كند ، و به افتخار بقاء اسمش در اسماء به طور مربوبيت اكتفا مى نمايد ، لذا اسم رب را كه بدنبال اسم جامع الله در سوره الحمدى كه براى بيان صدور حقايق از تأثير اسماء بود ، مى آورد و آن اسم را به خود نسبت مى دهد « ربى » تا اشاره به اينگونه بقا كرده باشد ، يعنى مظهريت اين اسم كه از امهات اسماء است و نيز رعايت ادب الهى را كرده باشد كه خدايتعالى اين اسم را به كاف خطاب اضافه فرموده است ، آنجا كه فرمود :

بخاطر همين آيه است كه عبد در ركوع رب را به خود اضافه كرده مى گويد :

كه با گفتن اين جمله در حالت ركوع اظهار مقام فنا و بقاء بالله كند .

با پرتو جمالت برهان چه كار دارد *** با عشق زلف و خالت ايمان چه كار دارد

با عشق دلگشايت عاشق كجا برآيد *** با وصل جانفزايت هجران چه كار دارد

در بارگاه دردت درمان چه راه يابد *** با جلوه گاه وصلت هجران چه كار دارد

با سوز بيدلانت مالك چه طاقت آرد *** با عيش عاشقانت رضوان چه كار دارد

گرنه گريخت جانم از پرتو جمالت *** در سايه دو زلفت پنهان چه كار دارد

چون در پناه وصلت افتاد جان نگوئى *** هجرى بدين رازى با جان چه كار دارد

آرى عجب نباشد گر در دلم نيائى *** در كلبه گدايان سلطان چه كار دارد

من نيز اگر نگنجم در حضرتت عجب نيست *** آنجا كه آن كمال است نقصان چه كار دارد

1 ـ سوره واقعه (56) : 74 .

در تنگناى وحدت كثرت چگونه گنجد *** در عالم حقيقت بطلان چه كار دارد

آرى ولى چو عاشق پوشيد رنگ معشوق *** آندم ميان ايشان دربان چه كار دارد

جائى كه در ميانه معشوق هم نگنجد *** مالك چه زحمت آرد رضوان چه كار دارد

هان خسته دل عراقى با درد يار خو كن *** كانجا كه دردش آمد درمان چه كار دارد

خمينى بزرگوار در دنباله گفتار پر مغز قاضى سعيد در مسئله ركوع مى فرمايد :

بدان كه عمده احوال صلاة سه حال است كه ساير اعمال و افعال مقدمات و مهيئات آنها است :

اوّل : قيام

دوّم : ركوع

سوّم : سجود

اهل معرفت اين سه را اشاره به توحيدات ثلاثه دانند ، و چون صلاة معراج كمالى مؤمن و مقرب اهل تقوا است متقوم به دو امر است كه يكى مقدمه ديگرى است :

اوّل : ترك خودبينى و خودخواهى كه آن حقيقت و باطن تقوا است .

دوّم : خداخواهى و حق طلبى كه آن حقيقت معراج و قرب است و لذا در روايات شريفه است كه :

چنانچه قرآن مجيد نيز نور هدايت است ولى براى متقين :

و بالجمله در سه مقام كه قيام و ركوع و سجود است اين دو مقام به تدريج حاصل شود ، پس در حال قيام ترك خودبينى است به حسب مقام فاعليت ، و رؤيت فاعليت حق و قيومت حق مطلق است و در ركوع ترك خودبينى است ، به حسب مقام صفات و اسماء ، و رؤيت اسماء و صفات حق است ، و در سجود ترك خودبينى است مطلقاً خداخواهى و خداطلبى است مطلقاً و جميع منازل سالكين از شئون آن مقام ثلاثه است ، چنانچه بر اهل بصيرت و اصحاب عرفان و سلوك واضح است .

و چون سالك در اين مقامات توجه به اين نمود ، كه سر اين اعمال توحيدات ثلاثه است ، هر يك از مقامات كه دقيق تر و لطيف تر است ، سالك را مراقبت بيشتر ضرور است ، و البته خطر مقام بالاتر و لغزشش بيشتر است ! پس در مقام ركوع چون سالك را دعوى آن است كه در دار وجود ، علم و قدرت و حياة و اراده اى جز از حق نيست و اين دعوى بسيار بزرگ و مقام بسيار دقيقى است و از امثال ما اين دعوى نشايد ، به باطن ذات بايد به درگاه مقدس حق روى تضرع و مسكنت و ذلت آوريم و عذر قصور و تقصير خواهيم و نقصان خود را به عين عيان و شهود وجدان دريابيم ، شايد كه از مقام مقدس او توجهى و عنايتى شود و حال اضطرار اسباب دستگيرى او از ما بندگان شود :

قرآن مجيد در سوره حج مردم را به چهار برنامه سازنده دعوت مى كند ، و محصول آن برنامه ها را فلاح و رستگارى و پيروزى در دنيا و آخرت اعلام مى نمايد ، كه از جمله آن برنامه ها ركوع است :

اى اهل ايمان خداوند را ركوع و سجود آريد ، و حضرت او را در تمام شئون حيات بنده فرمانبردار باشيد و هر كار خيرى را انجام دهيد ، تا به رستگارى و فلاح و پيروزى و نجات برسيد .

قرآن مجيد در بسيارى از آيات ، پيروزى و رستگارى را معلول اجراى قوانين الهى در جوانب مختلف حيات مى داند ، و براى فلاح و فوز راهى جز اين ارائه نمى كند ، و سالكان غير اين مسير را شقى و گمراه ، و اهل ضلالت و بدبختى ، و هيزم جهنم مى داند .

آنان كه سعادت را در رياست و ثروت ، و شهرت و علم بدون معنويت مى دانند ، كور دل مى خواند ، و چشم بصيرت آنان را بسته مى داند . و اين ارزيابان محدود نگر را غافل به حساب مى آورد .

به امور ظاهر زندگى دنيا آگاهند ، و از باطن جهان و عالم آخرت و ثواب و عقاب و حساب و كتاب و ارزشهاى معنوى به كلى بى خبرند .

1 ـ سوره نمل (27) : 62 .

2 ـ سوره حج (22) : 77 .

3 ـ سوره روم (30) : 7 .

اسلام انسان را در ميان موجودات عالم فردى مسئول مى شناسند ، و مسئول بودن او را معلول عقل او مى داند .

بعثت انبياء و امامت امامان را جهت آگاهى دادن به انسان نسبت به مسئوليت هايش مى شناسد ، و آن بزرگواران را براى او طبيبان معالج مى داند .

بر انسان است كه به دامن اين طبيبان دست توسل بزند ، و از آن بزرگواران راه حقيقت را فرا گيرد ، و مسئوليت هاى مهمى كه دارد بوسيله آنان بشناسد .

بالاترين مسئوليت انسان نسبت به خداست ، و اداى اين مسئوليت با قرار گرفتن انسان در مدار بندگى امكان دارد ، و قواعد و شرط بندگى را در درجه اول كتب آسمانى و بخصوص قرآن مجيد بيان كرده اند و انبياء و امامان به توضيح و تبيين آن قواعد اقدام كرده ، و بشر را به حقايق لازم آشنا كرده اند ، آيه هفتاد و هفت سوره مباركه حج از مهم ترين دستورالعمل هاى حق براى اداى بندگى است ، و روايات باب نماز كه حدوداً نزديك به چهار هزار روايت است و ابواب ديگر كه در كتبى چون كافى ، وسائل ، وافى ، من لا يحضر ، مستدرك آمده توضيح و تبيين آن آيه است .

در مسئله ركوع و راكعين در سوره مباركه آل عمران مى خوانيم :

مريم از خانواه اى معتبر ، و داراى سلامت ايمان و عمل بود ، اين زن با كرامت سالها در معبد بزرگ شهر قدس در سايه تربيت پيامبرى چون زكريا مدارج عالى روحى و تربيتى و بندگى را طى كرد .

قلب الهى او و روح پاك و نورانى وى ، و شدت اخلاص و عمل صالح وى ، او را در گروه مقربان از بندگان حضرت حق قرار داد ، و مشمول عنايات خاصه

1 ـ سوره بقره (2) : 43 .

حضرت حق فرمود .

عيسى مسيح بر اثر شدت پاكى او به او مرحمت شد ، و لياقت شنيدن وحى الهى را از زبان ملائكه پيدا كرد ، چنانچه آيه چهل و سوم سوره مباركه آل عمران مى گويد ، ملائكه به او گفتند :

اى مريم فرمانبردار خدا باش ، و سجده براى حضرت حق بجاى آر ، و با اهل ركوع و عبادت به ركوع و بندگى براى پروردگارت برخيز .

مريم از پى اين فرمان در عبادت و اطاعت و ركوع و سجود و عبادت شدت بيشترى به خود گرفت ، و راه حضرت دوست را آنچنان عاشقانه طى كرد كه مشرف به خطاب هاى ديگرى در زمينه پيدا كردن ارزش بيشتر و عظمت بالاتر از جانب حضرت حق شد .

آرى ارزش هاى واقعى پيش خداست ، و هر كس بخواهد ، بايد از طريق عبادت و فرمانبردارى از حضرت دوست ، به كسب آن ارزش ها برخيزد .

من بنده آن غم كه به من يار فرستاد *** وين لطف كه پوشيده زاغيار فرستاد

گفتم بفرست از غم خود بخش دل من *** از لطف فرستاد و چه بسيار فرستاد

صد خار شكستم به دل و ديده و طالع *** يك برگ گلم تحفه زگلزار فرستاد

فارغ شدم از كار دو عالم كه محبت *** كارى زبراى من بيكار فرستاد

صد بار صبا خواند به او قصه دردم *** تا شربتى آن لعل به بيمار فرستاد

پيش من مخمور به از هر دو جهان است *** آن يك دو قدح باده كه خمار فرستاد

چون كرد فلك دل شكنى ساز محبت *** دلهاى عزيزان سوى دلدار فرستاد

عاشق گلى آورد به كف گر زگلستان *** از رحم به مرغان گرفتار فرستاد

و نيز در قرآن مجيد سوره ص در باب عظمت ركوع و انابه به درگاه حق و منافع آن مى خوانيم :

داود دانست كه ما او را سخت امتحان كرديم ، در آن حال از حضرت حق طلب مغفرت كرد ، و با ركوع و تواضع و فروتنى و انابه و ناله به درگاه خداوند روى آورد ، خداوند هم او را سرافراز به مغفرت فرمود ، و داود نزد ما بنده اى است مقرب و نيكو منزلت .

در عظمت ركوع حقيقى همين بس ، كه قرآن مجيد پس از خداوند ، ولايت و سرپرستى بندگان را به عهده راكعان واقعى مى داند ، آنانكه ركوع را با تمام شرايط ظاهر و باطنش بجاى آوردند ، و حق عبادت حق را با تمام جهات و شئون رعايت كردند ، و آنان پس از پيامبر دوازده نفرند كه اول آنها على (عليه السلام) و آخر آنان حضرت صاحب الامر است .

سرپرست و ولى شما خدا و رسول اوست و مؤمنانى كه نماز بپا داشته و فقيران را در حال ركوع زكات مى دهند .

در سوره مباركه توبه وقتى علائم و نشانه هاى اهل ايمان را ذكر مى كند ، ركوع را از علائم حتميه عاشقان حق شمرده مى فرمايد :

1 ـ سوره ص (38) : 25 .

2 ـ سوره مائده (5) : 55 .

3 ـ سوره توبه (9) : 112 .

آنانكه براى علاج گناه روى به درگاه الله آرند ، خداپرستان ، شكر نعمت گزاران ، روزه داران ، ركوع كنندگان ، سجده آرندگان ، امر به معروف و نهى از منكر كنندگان و نگهبانان حدود الهى ، همه اهل ايمانند و آنان را اى رسول من به ثواب و سعادت ابدى و بهشت و رضوان الهى بشارت و مژده بده .

دهمين برنامه را يعنى بيان اين حقيقت را بعنوان نشانه مؤمن در سوره مباركه فتح بدين صورت دنبال كرده :

محمد فرستاده خداست و ياران و همراهانش بر كافران بسيار سخت دل و با يكديگر بسيار مشفق و مهربانند ، آنان را در حال ركوع و سجود بسيار بينى كه فضل و رحمت خدا و خشنودى او را مى طلبند ، بر رخسارشان از اثر سجده نشانه پديدار است .

در سوره مباركه بقره ، يكى از اهداف مهم بر پا كردن خانه كعبه و طهارت آن را كه به ابراهيم و اسماعيل دستور مى دهد جهت ركوع راكعان مى داند :

و بياد آر زمانى كه كعبه را مقام امن و مرجع امر دين مردم قرار داديم و امر شد كه مقام ابراهيم را جايگاه نماز و عبادت قرار دهيد ، و از ابراهيم و اسماعيل

1 ـ سوره فتح (48) : 29 .

2 ـ سوره بقره (2) : 125 .

پيمان گرفتيم كه حرم خدا را پاكيزه داريد براى اينكه اهل ايمان به طواف و اعتكاف و ركوع و سجود آيند .

و همين معنى را در آيه بيست و ششم سوره حج بيان مى دارد و با اين آيات عظمت مسئله ركوع و اينكه ركوع دلالت بر تواضع روحى انسان نسبت به حق دارد ، و منافع عالى ركوع را بيان كرده ، و مردم را به اين حقيقت عالى تشويق مى نمايد .

بايد گفت خوشبختى حقيقى و سعادت ابدى از آن مردمى است كه خود را در سنگر عبادت الهى به معناى وسيعش قرار داده ، و بدبختى و شقاوت ابدى در خور كسانى است كه از حق روى گردانده و به آلودگى تكبر از عبادت خو گرفته اند .

بيائيد به دو خصلت الهى ، جهت تأمين سعادت دنيا و آخرت خويش آراسته شويم :

اول در مسئله عبادت بخصوص ركوع و سجود و در ديندارى به ما فوق خود نظر كرده و به او اقتدا كنيم ، و اين مافوق را جز پيامبر و امامان كسى ندانيم ، كوشش خود را در زمينه عبادت در اين قرار دهيم كه در صف آن بزرگواران قرار بگيريم و در دنيا و آخرت در طول آنان باشيم .

دوم در دنيا و ماديت خود به مادون خود نظر كنيم ، تا به آنچه كه از حلال در دست آريم قناعت ورزيم و از حرص و طمع و آز و دور افتادن از ميدان پر منفعت عبادت در امان بمانيم ، كه اگر در اين زمينه به مافوق خود بنگريم ، دچار طول امل و آرزوهاى دور و دراز و حرص و طمع خواهيم شد ، و از عبادت به معناى واقعى محروم خواهيم گشت ، چون به اين دو خصلت آراسته شويم بنا به فرموده پيامبر از طايفه شاكران و صابران خواهيم شد .

وَمَنْ نَظَرَ في دينِهِ إلى مَنْ هُوَ دُونَهُ وَنَظَرَ في دُنْياهُ إلى مَنْ هُوَ فَوْقَهُ فَأسَفَ عَلى ما فاتَهُ مِنْهُ لَمْ يَكْتُبْهُ اللهُ شاكِراً وَلا صابِراً(1) .

نبى اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود : دو خصلت است ، در هر كس باشد خداوند او را جزء شاكران و صابران حساب خواهد كرد .

كسى كه در دينش به مافوقش نظر كند و به او اقتدا نمايد ، و در دنيايش به مادونش نظر كند و خداوند را بر فضلش بر او سپاس گويد .

و كسى كه در دينش به مادونش نظر كند و در دنيايش به مافوقش نظر كند و بر آنچه مانند مافوقش بدست نياورده تأسف بخورد ، از شاكران و صابران به حساب نيايد .

بيائيد به اين معنى توجه كنيم كه ما مهمان خدائيم ، و زمين و تمام نعمت ها سفره حضرت اوست ، و ما وظيفه داريم از اين خوان نعمت براى رشد و كمال خود بهره بگيريم .

ايها الناس جهان جاى تن آسائى نيست *** مرد دانا به جهان داشتن ارزانى نيست

خفتگان را خبر از زمزمه مرغ سحر *** حيوان را خبر از عالم انسانى نيست

داروى تربيت از پير طريقت بستان *** كآدمى را بتر از علت نادانى نيست

1 ـ مواعظ العدديه : /40 .

روى اگر چند پريچهره و زيبا باشد *** نتوان ديد در آئينه كه نورانى نيست

شب مردان خدا روز جهان افروز است *** روشنان را به حقيقت شب ظلمانى نيست

پنجه ديو به بازوى رياضت بشكن *** كاين به سرپنجگى ظاهر جسمانى نيست

طاعت آن نيست كه بر خاك نهى پيشانى *** صدق پيش آر كه اخلاص به پيشانى نيست

حذر از پيروى نفس كه در راه خدا *** مردم افكن تر از اين غول بيابانى نيست

عالم و عابد و صوفى همه طفلان رهند *** مرد اگر هست به جز عالم ربانى نيست

با تو ترسم نكند شاهد روحانى روى *** كالتماس تو بجز راحت نفسانى نيست

خانه پر گندم و يك جو نفرستاده به گور *** غم مرگت چو غم برگ زمستانى نيست

ببرى مال مسلمان و چو مالت ببرند *** بانگ و فرياد بر آرى كه مسلمانى نيست

آخرى نيست تمناى سر و سامان را *** سر و سامان به از اين بى سر و سامانى نيست

آن كس از دزد بترسد كه متاعى دارد *** عارفان جمع نكردند و پريشانى نيست

آنكه را خيمه به صحراى قناعت زده اند *** گر جهان زلزله گيرد غم ويرانى نيست

يك نصيحت زسر صدق جهانى آرزد *** مشنو ار در سخنم فايده جانى نيست

حاصل عمر تلف كرده و ايام به لهو *** گذرانيده به جز حيف و پشيمانى نيست

سعديا گر چه سخندان و مصالح گوئى *** به عمل كار برآيد به سخندانى نيست

تا به خرمن برسد كشت اميدى كه تراست *** چاره كار بجز ديده بارانى نيست

گر گدائى كنى از درگه او كن بارى *** كه گدايان درش را سر سلطانى نيست

يا رب از نيست به هست آمده لطف توايم *** و آنچه هست از نظر لطف تو پنهانى نيست

گر برانى و گرم بنده مخلص خوانى *** روى نوميديم از حضرت سلطانى نيست

نااميد از در لطف تو كجا شايد رفت *** تو ببخشاى كه درگاه ترا ثانى نيست

مسئله ركوع در روايات :

مسئله ركوع كه از واجبات حتميه نماز است ، خواهى نخواهى بوسيله مكلف در نماز ادا مى شود ، آنچه در روايات نسبت به آن پافشارى شده بجاى آوردن شرايط آن است ، كه از جمله آن وقار و ادب و طمأنينه و اداى ذكر ركوع با توجه به حقيقت آن است .

و نيز در روايات سفارش زياد شده كه ركوع خود را طولانى كنيد ، كه طول ركوع محبوب خدا و به شدت مورد غضب و سخط شيطان است :

امام صادق (عليه السلام) فرمود : بر شما باد به طول ركوع و سجود ، كه هرگاه يكى از شما ركوع و سجودش طول بكشد شيطان بدنبال او فرياد مى زند : واى بر من او اطاعت كرد و من معصيت كردم ، او سجده كرد و من سر باز زدم .

امام باقر (عليه السلام) فرمود : كسى كه ركوعش تمام و كامل باشد ، دچار وحشت قبر نمى شود .

از مسائلى كه عاشقان خدا در ركوع داشتند ، حالت پر قيمت خشوع بود ، خشوعى كه از نتائجش جارى شدن اشك از چشم است ، اشكى كه بخصوص در ركوع يا در سجده از قيمت بسيار مهمى در پيشگاه خداوند مهربان برخوردار است . در باب گريه در روايات آمده :

خداوند به عيسى (عليه السلام) فرمود : براى من از دو ديده اشك بريز ، و قلب خود را

1 ـ مواعظ العدديه : 243 .

2 ـ مواعظ العدديه : 243 .

3 ـ مواعظ العدديه : 243 .

براى من از خشيت پر كن ، بر كنار قبور مردگان بايست و آنان را با فرياد رسا صدا بزن ، باشد كه موعظه مؤثرى از آنان بردارى و بگو منهم به آنان ملحق خواهم شد .

اميرالمؤمنين (عليه السلام) مى فرمايد ، زمانى كه موسى با پروردگار سخن گفت عرضه داشت : پروردگارا جزاى كسى كه از دو چشم براى خشيت از تو اشك بريزد چيست ؟ خطاب رسيد ، چهره اش را از آتش جهنم نگاه دارم و از فزع روز بزرگ امانش دهم .

امام ششم (عليه السلام) مى فرمايد : چيزى نيست مگر آنكه داراى كيل يا وزنى است ، مگر اشك هاى چشم ، به حق يك قطره آن دريائى از آتش را خاموش مى كند ، و چون سرازير بر صورت گردد ، آن صورت دچار پستى و ذلّت نمى شود ، و وقتى زياد شد به آتش جهنم حرام مى گردد ، و اگر در امتى گريه كنى باشد ، آن امت مورد رحمت قرار خواهند گرفت(2) .

چون عبد اين چنين به ركوع رود ، منور بنور بهاء حق مى شود و خداوند او را به كسوت اصفيا مى پوشاند ، كسوت اصفيا در اين روايت حضرت صادق عبارت از روحيات و اخلاقيات آن برگزيدگان خداست ، و ما براى شناخت اصفياء راهى جز مراجعه به قرآن و روايات نداريم .