عصر در اين آيه گفته نشده و اشكالى هم ندارد چون آيه در مقام بيان اوقات همه نمازها نيست.
به نظر مى رسد كه وجهى كه ما گفتيم وجه درستى باشد و آيه شامل اوقات نمازهاى پنجگانه است، زيرا دليلى ندارد كه نماز ظهر و عصر مسكوت بماند بخصوص اينكه استعمال طرف به معناى نيمه امر شايعى است، چون آغاز و پايان يك برهه از زمان دو طرف واقعى آن و لحظه هاى بعد طرفهاى نسبى آن است تا برسد به نقطه وسط كه ديگر طرف محسوب نمى شود و البته نقطه وسط، يك لحظه بيشتر نيست و مى توان به مجموع طرفهاى نيمه اول يا نيمه دوم اطراف گفت. اتفاقاً در يكى از آيات قرآنى همين مطلبى كه در اين آيه آمده ذكر شده و در آنجا كلمه «اطراف» به صورت جمع آمده است:
ومن آناء الليل فسبّح و اطراف النهار(طه/130)
و از اوقات شب و اطراف روز قسمتى را تسبيح بگو.
اگر طرف به اول و آخر يك برهه از زمان گفته شود جمع بستن آن به اطراف غلط خواهد بود در حالى كه چنين نيست.
ديگر اينكه در آيه مورد نظر كلمه «زلف» به صورت جمع آمده و نمى توان آن را تنها به نماز عشاء معنا كرد و بايد بيش از يكى باشد و در وجهى كه ما گفتيم شامل مغرب و عشاء هردو مى شود. سه ديگر اينكه اساساً وقت نماز مغرب پس از پايان روز است و نمى توان آن را در خود روز خواند و بنابراين اطلاق طرف روز به آن درست نيست چون طرف در اينجا از خود روز است.
در آيه مورد بحث پس از فرمانى كه درباره خواندن نماز در وقت خود مى دهد، اضافه مى كند كه خوبيها بديها را از بين مى برد (ان الحسنات يذهبن السيّئات) و اين جمله را به منزله دليل يا حكمتى براى لزوم خواندن نماز ذكر مى كند چون مراد از حسنات يا خوبيها در اينجا نمازهاى پنجگانه و مراد از سيئات يا بديها گناهان است و آيه به روشنى دلالت دارد كه اقامه نماز كفاره گناهان است و اگر نماز به صورت درستى خوانده شود خاصيت توبه را دارد كه باعث آمرزش گناهان پيشين مى شود و
البته انسان با اقامه درست نماز، توفيق آن را پيدا مى كند كه گرد گناه نگردد و خود را از آلودگى به معاصى حفظ كند و اين مطلب كه در اين آيه آمده، عظمت فوق العاده نماز را مى رساند و نظير آيه زير است:
ان الصلوة تنهى عن الفحشاء و المنكر (عنكبوت/45)
همانا نماز از فحشا و منكر باز مى دارد.
اين خاصيت براى نماز از آنجا ناشى مى شود كه اقامه نماز شرايط و مقدمات و مقارناتى دارد كه بدون رعايت آن نماز باطل مى شود و نمازگزار ملزم به رعايت آنهاست و با رعايت آنها از بسيارى از گناهان از جمله تجاوز به اموال ديگران پرهيز مى كند و مهمتر اينكه اگر نماز با توجه و خشوع خوانده شود، ايمان انسان را بالا مى برد و در او حالت تقوا به وجود مى آورد و اين حالت او را از ارتكاب گناه باز مى دارد. بنابراين نماز يك مكتب تربيتى بزرگى است كه در تهذيب نفس و بالا بردن مراتب ايمان و تقوا نقش تعيين كننده اى دارد و لذا در آيه مورد بحث، پس از ذكر اين مطلب، اضافه مى كند كه اين يك نوع يادآورى براى يادآوران است، يعنى پندى براى پندآموزان است و با اين جمله اهميت و ارزش مطلب را مورد تأكيد قرار مى دهد.
در آيه بعد و پس از امر به اقامه نماز، به پيامبر خود دستور مى دهد كه صبر كن و شكيبايى پيش گير كه خدا مزد نيكوكاران را تباه نمى كند. از اين بيان فهميده مى شود كه صبر و شكيبايى خود نوعى عبادت يا كار نيكويى است كه نزد خداوند مزد و پاداش دارد و خدا به كسى كه به هنگام سختيها صبر كند پاداش و اجر مى دهد. شايد هم منظور از صبر در اينجا كه بلافاصله پس از نماز گفته شده، صبر بر زحمت عبادات است و چنين صبرى است كه مزد و پاداش دارد.
در اين آيات صبر همراه با نماز ذكر شده، در آيات زير نيز همين گونه است:
واستعينوا بالصبر و الصلوة(بقره/45)
و به وسيله صبر و نماز طلب كمك كنيد.
وامر اهلك بالصلوة و اصطبر عليها(طه/123)
و خانواده ات را امر به نماز كن و بر آن صبر نما.
چند روايت
1 ـ عن ابى عبدالله (ع) فى قول الله : «لا تركنواـ الى قوله ـ النار » قال: هو الذى يجيئ
بالسلطان فيحبّ بقائه الى ان يدخل يده الى كيسه فيعطيه.
امام صادق (ع) درباره سخن خداوند: «به ستمكاران گرايش نكنيد ....» فرمود : او كسى است كه پيش سلطان مى آيد و بقاى او را دوست مى دارد تا دستش را به كيسه اش كند تا به او عطايى بخشد.
2 ـ عن رسول الله (ص): لاتركن الى ظالم و ان كان حميما قريبا.
از پيامبر خدا نقل شده كه فرمود: به هيچ ستمگرى ميل نكن اگر چه خويشاوند نزديك باشد.
3 ـ عن ابى عبدالله (ع) فى قول الله تعالى:«ان الحسنات يذهبن السيئات» قال:صلاة المؤمن بالليل تذهب بما عمل من ذنب بالنهار.
امام صادق (ع) درباره اين سخن خداوند:«همانا خوبيها بديها را مى برد.» فرمود: نماز خواندن مؤمن در شب، گناهى را كه در روز مرتكب شده از بين مى برد.
4 ـ قال رسول الله (ص):ارجى آية فى كتاب الله «و اقم الصلاة طرفى النهار» و قرء الاية كلها،قال:يا على و الذى بعثنى بالحق بشيرا و نذيرا ان احدكم ليقوم الى وضوئه فلتساقط عن جوارحه الذنوب فاذا استقبل الله بقلبه و وجهه لم ينفتل و عليه من ذنوبه شئ كما ولدته امّه ... ثم قال:انما مثل صلوات الخمس لأمتى كنهر جار على باب احدهم فما يظنّ اذا كان فى جسده درن ثم اغتسل فى ذلك النهر خمس مرّات اكان يبقى فى جسده درن فكذلك والله الصلوات الخمس لأمّتى.
ـ پيامبر خدا(ص) فرمود: اميدوار كننده ترين آيه در كتاب خدا اين آيه است: «و اقم الصلوة طرفى النهار...» آنگاه تمام آيه را قرائت كرد و فرمود: اى على، سوگند به