1. پيامبر اكرم(ص):
من سره ان يلقى الله طاهرا مطهرا فليلقه بزوجة و من تركالتزويج مخافة العيلة فقد اساء الظن بالله عز و جل; (1) .
هر كس شادمان مىشود به اينكه خداوند را در حال پاكى و پاكيزگى.
[معنوى] ملاقات كند، پس خداى را به همراه زوجهاى ملاقات كند،و كسى كه ازدواج را به خاطر ترس از خرجى زندگى رها كند، درحقيقتبه خداى عز و جل بدگمان شده است.
برخوردارى از نعمت همسر، مىتواند محيط مساعدى را در زندگىانسان، در جهت كسب طهارت معنوى و دورى از انحرافات ايجاد كند.انسانى كه براى تامين سعادت ابدى و حيات جاويد تلاش مىكند بايد بداندكه همسرى مناسب، همسفر خوبى براى او خواهد بود. توجه به ملاكهاىاصلى و ارزشى در گزينش همسر، مىتواند انسان را در دستيابى به همسرىمناسب يارى كند، و اين نكتهاى است كه در روايتبعدى به آن توجه شدهاست.
2. امام صادق(ع):
اذا تزوج الرجل المراة لمالها او جمالها لم يرزق ذلك، فان تزوجهالدينها رزقه الله عز و جل جمالها و مالها; (2) .
هنگامى كه مرد، زن را به خاطر ثروت يا زيبايىاش به ازدواجدرآورد به هدفش نخواهد رسيد، ولى اگر با او به انگيزه دين وايمانش ازدواج كرد، خداى عز و جل، هم زيبايى و هم ثروت او راروزىاش، خواهد نمود.
انسانى كه با انگيزه صحيح، اين سنت اسلامى را انجام مىدهد، از يكطرف زمينه مناسبى را در جهت رشد معنوى خويش فراهم كرده است، و ازجانب ديگر، درهاى رزق و فضل الهى را به روى خود گشوده است. و اينعلاوه بر آنكه مفاد روايات متعددى است، به صراحت مورد تاكيد قرآننيز واقع شده است; آنجا كه مىفرمايد: «و انكحوا الايامى منكم والصالحين من عبادكم و امائكم ان يكونوا فقراء يغنهم الله من فضله و اللهواسع عليم». (3) .
مفاد آيه اين است كه «زنان و مردان بىهمسر و نيز بردگان و كنيزانىكه شايستگى ازدواج يافتهاند را همسر دهيد، اگر هم تنگدستباشندخداوند از فضل خودش آنان را بىنياز خواهد ساخت. خداوند، هم وسعتدارد و هم مىداند».
از سوى ديگر، از ارزشمندترين ساختارهاى اجتماعى در اسلام، بنيانخانواده است كه اگر بر اساس صحيح و در چارچوب ارزشهاى دينى شكلگرفته باشد همان گونه كه در روايتبعدى آمده، دوست داشتنىترين بنا درپيشگاه خداوند است.
3. امام باقر(ع):
قال رسول الله(ص): ما بنى بناء في الاسلام احب الى الله تعالى منالتزويج; (4) .
از نظر اسلام، در پيشگاه خداوند تعالى، هيچ بنايى، محبوبتر ازازدواج بنا نشده است.
از اينرو در احاديث چندى، از ترك ازدواج و زندگى مجرد، نكوهششده است و حتى كسانى كه به عمد، راه تنهايى زيستن را پيشه مىكنندنفرين شدهاند. (5) .
4. پيامبر اكرم(ص):
خيركم، خيركم لنسائه و انا خيركم لنسائي; (6) .
بهترين شما مردى است كه با زنان خود خوشرفتارتر باشد و من ازهمه شما نسبتبه همسرانم خوشرفتارترم.
5. پيامبر اكرم(ص):
ما زال جبرئيل يوصيني في امر النساء حتى ظننت انه سيحرمطلاقهن; (7) .
جبرئيل، همواره به من سفارش زنان را مىنمود تا آنجا كه گمانكردم، خداوند بزودى طلاق دادن آنان را حرام خواهد كرد.
آنگاه كه همسر براى مرد، در حكم امانتى الهى است، طبيعى است كهبهترين مردان در اين خصوص كسانى خواهند بود كه براى اين وديعههاىالهى بهتر باشند و پيامبر اكرم(ص) با همه مسؤوليتهايى كه مقام امامت ورسالتبر دوش او مىگذاشت و با وجود تعداد همسرانى كه به خاطرمصلحت اسلام اختيار كرده بود و اختلافى كه آن همسران از نظر اخلاق وسن داشتند، به گونهاى با آنها رفتار مىكرد كه در سراسر عمر زناشويى حتىيك بار نيز نتوانستند بر پيامبر اكرم(ص) خردهگيرى كنند و اين خود يكى ازامتحانات الهى براى رسول اكرم(ص) بود.
در فرهنگ جاهلى، از آنجا كه زن به مثابه مال شخصى مرد پنداشتهمىشد و مرد براى خود اين حق را قايل بود كه با همسر خود هر گونه كهخواست رفتار كند و او را هر چند بناحق، مورد اذيت و آزار قرار دهد، دراسلام براى دفاع از حقوق زن عنايتخاصى شده است; از جمله به روايتذيل توجه شود.
6. پيامبر اكرم(ص):
... فاي رجل لطم امراته لطمة، امرالله عز و جل مالك، خازن النيران فيلطمه على حر وجهه سبعين لطمة في نار جهنم ...; (8) .
هر مردى كه يك سيلى به صورت همسرش بزند، خداى عز و جل به«مالك» كه مامور دوزخ است، دستور مىدهد در آتش جهنم، هفتادسيلى به گونه او بزند.
7. امام موسى بن جعفر(ع):
عيال الرجل اسراؤه، فمن انعم الله عليه نعمة فليوسع علىاسرائه، فان لم يفعل اوشك ان تزول تلك النعمة; (9) .
خانواده مرد، اسيران او هستند. لذا هر كس كه خداوند بر او نعمتىارزانى داشت، بر اسراى خودش وسعت و گشايش دهد و الا اگر اينكار را نكرد، آن نعمت در شرف نابودى قرار خواهد گرفت.
مساله آسان گرفتن زندگى بر همسر و فرزند را در روايات متعددىمىخوانيم. اينكه در اينجا همسر و فرزندان، همانند اسيران شمرده شدهانداز اين جهت است كه آنان راه به جايى ندارند و چشم نياز و ديده انتظار بهدست مرد گشودهاند. از سوى ديگر، يك اسير، تنها نياز به امور مادى ندارد.برخورد مناسب و اظهار عطوفت، بهترين هديه براى او است. لذا درروايت ديگرى، همين امر به صورت كلى آمده است كه در پيشگاه خداوند،محبوبترين بندگان، آنانند كه رفتارشان با خانوادهشان كه اسيران آنانندبهتر باشد. (10) روايات بعدى نيز در همين زمينه است.
8 . پيامبر اكرم(ص):
جلوس المرء عند عياله احب الى الله تعالى من اعتكاف فيمسجدي هذا; (11) .
در پيشگاه خداوند تعالى، نشستن مرد در كنار همسر خود، ازاعتكاف در اين مسجد من، محبوبتر است.
ارزش اعتكاف و ثواب ماندن در مسجد پپامبر(ص) چيزى است كه هرمسلمانى آرزوى دستيابى به آن را دارد. اگر به فضيلتى كه اعتكاف در مسجدآن حضرت(ص) دارد توجه شود، آن وقتبه ارزش بالاى انس و الفت ونشستن مرد در كنار همسر خود، بيشتر پى خواهيم برد. اين نياز طبيعى زناست كه همسرش، ساعاتى را در كنار او باشد، با او همصحبتشود، به سخناو گوش كند، و كارهاى روزمره، او را از اين مهم باز ندارد. خود مرد نيزچنين نيازى را دارد. و اين عنايت و اهتمام بالاى اسلام به تحكيم مناسباتزن و شوهر و تقويت روابط عاطفى آنان را مىرساند كه حضور در خانه ونشستن در كنار همسر را در پيشگاه خداوند از اعتكاف در مسجدالنبى(ص) دوستداشتنىتر به شمار مىآورد. و اين چنين است كه در سخن ديگرى ازپيامبر بزرگوار اسلام(ص) آمده است «مردى كه لقمه در دهان همسر خودمىگذارد داراى اجر و ثواب است.» (12) و يا گفته حضرت(ص) كه دمتبهخانواده را تنها كار انسان «صديق» يا «شهيد» يا مردى كه خداوند خواستهاستخير دنيا و آخرت را به او برساند مىشمارد:
لا يخدم العيال الا صديق او شهيد او رجل يريد الله به خير الدنيا والآخرة. (13) .
9. پيامبر اكرم(ص):
من دخل السوق فاشترى تحفة فحملها الى عياله كان كحاملصدقة الى قوم محاويج و ليبدا بالاناث قبل الذكور; (14) .
مردى كه داخل بازار شود و تحفهاى بخرد و آن را براى خانوادهاشببرد، ثوابش برابر كسى است كه صدقهاى را به قومى نيازمند برساند.و (هنگام خريد يا تقسيم) نخست از دختران شروع كند.
عنايتخاصى كه در اينجا حتى در هديه دادن به دختران شده حاكىاز اوج توجه و احترامى است كه اسلام براى آنان قايل است، و از طرفديگر، نشاندهنده زمينه بيشترى است كه فرزندان دختر در جلب عطوفتو مهربانى دارند.
براى تقويت رشتههاى زندگى مشترك زن و مرد و ايجاد حس اعتمادبه نفس در زن و دلگرمى بيشتر به زندگى، توجه خاصى نيز به روابطعاطفى ميان آن دو شده است. حديثبعدى مؤيد اين معناست.
10. پيامبر اكرم(ص):
قول الرجل للمراة «اني احبك» لا يذهب من قلبها ابدا; (15) .
اين گفته مرد به همسرش كه «من تو را دوست دارم» هيچگاه از قلبزن بيرون نمىرود.
11. امام باقر(ع):
لاينبغى للمراة ان تعطل نفسها و لو ان تعلق في عنقها قلادة ولاينبغي ان تدع يدها من الخضاب و لو ان تمسحها مسحابالحناء و ان كان مسنة; (16) .
براى زن (در رسيدگى به وضع ظاهر خود) سزاوار نيست كه به خودو سر و وضعش نرسد هر چند به اينكه گردنبندى را به خود بياويزد،و سزاوار نيست كه دستش را بىرنگ رها كند هر چند به اينكهمختصر حنايى بگذارد; گرچه سالخورده باشد.
بىشك موضوع ياد شده، يك نياز طبيعى براى زن و مرد است و دراين روايات، همان گونه كه به مساله هزينه و ايجاد گشايش در زندگى و نيزاظهار محبت علنى توجه شده استبر اين نياز طبيعى نيز كه در روابط زن وشوهر نقش خاصى دارد تاكيد شده است. همين امر پسنديده در صورتى كهخارج از حدود خانه و براى بيگانه انجام شود حرام است و آثار سوء خودرا در جامعه و بويژه در محيط خانواده و روابط زن و شوهر خواهدداشت. اين امر پسنديده، عينا براى مردان نيز سفارش شده و علت آن نيزروشن است. البته نكته ديگرى كه در همين زمينه بايد مورد توجه قرارگيرد موضوع لزوم تمايز ميان زن و مرد در وضع ظاهرى و لباس و امثال آناست. و اين همان نكتهاى است كه در سخن فاطمه دختر اميرالمؤمنينعلى(ع) به روايت عروة بنعبدالله آمده است. او مىگويد: وارد بر فاطمهدختر على بنابىطالب(ع) شدم در حالى كه پيرزنى سالخورده شده بود وگردنبندى در گردنش بود و دو النگو در دستش. لذا گفت: براى زنانناخوشايند و مكروه است كه خود را شبيه مردان سازند. (17) .
12. حسن بن جهم:
رايت اباالحسن(ع) اختضب، فقلت: جعلت فداك! اختضبت؟!
فقال: نعم، ان التهية مما يزيد في عفة النساء، و لقد ترك النساءالعفة بترك ازواجهن التهية. ثم قال: ايسرك ان تراها علىماتراك عليه اذا كنت على غير تهية؟
قلت: لا.
قال: فهو ذاك. ثم قال: من اخلاق الانبياء، التنظف و التطيب وحلق الشعر و كثره الطروقة; (18) .
حضرت امام رضا(ع) (19) را ديدم كه موهاى خود را رنگ كرده است.عرض كردم: فدايتشوم! خضاب گذاشتهاى؟!
فرمود: بله، چرا كه آراستن خود از جمله چيزهايى است كه موجبافزايش پاكدامنى زنان مى گردد; و زنان، عفت و پاكدامنى را به اينعلت رها كردند كه شوهرانشان آراستن خويش را ترك نمودند.سپس فرمود: آيا تو خوش دارى كه همسرت را به همان شكلى ببينىكه تو را در حال ژوليدگى و عدم رسيدگى به سر و وضع مى بيند؟
عرض كردم: نه.
فرمود: پس اين، همان است. سپس فرمود: نظافت و استعمال بوىخوش و اصلاح سر و آميزش زياد از اخلاق انبياست.»
13. پيامبر اكرم(ص):
... فلكم عليهن حق و لهن عليكم حق، و من حقكم عليهن انلايوطؤوا فرشكم و لا يعصينكم في معروف. فاذا فعلن ذلكفلهن رزقهن و كسوتهن بالمعروف و لا تضربوهن; (20) .
... براى شما مردان، بر زنان حقى است و براى آنان نيز بر شما حقى.و از جمله حقوق شما بر آنان، اين است كه رابطه نامشروع با بيگانهبرقرار نكنند و در موارد لزوم اطاعت، از شما سرپيچى نكنند. پسآنگاه كه اين حقوق را ادا كردند، حق خرجى و لباس در حد متعارفو معمول را دارا هستند و (نيز از جمله حقوق اينكه) آنان را نزنيد.
روشن است كه زن و مرد، هر يك در روابط زناشويى و زندگىمشترك داراى حقوقى هستند و در حديث فوق به قسمتى از آن اشاره شدهاست و اين گونه نيست كه يك طرف، هميشه خود را طلبكار و ديگرى رابدهكار بداند; بلكه روابط بر اساس حقوق متقابل است و تنها با ايناحساس است كه جو مساعدى براى تحقق صفا و صميميت و همكارى بهوجود خواهد آمد.
14. امام صادق(ع):
قال رسول الله(ص): من اطاع امراته اكبه الله على وجهه في النار.
قيل: و ما تلك الطاعة؟
قال: تطلب اليه (منه - كافى) الذهاب الى الحمامات و العرسات والعيدات و النائحات (النياحات - كافى) و الثياب الرقاقفيجيبها; (21) .
كسى كه از زنش اطاعت نمايد، خداوند او را به صورت، در آتشاندازد.
گفته شد: آن طاعت چيست؟
فرمود: اينكه زن خواهان رفتن به حمامهاى عمومى و عروسيها ومراسم عيد و جشنها و سوگواريها و يا پوشيدن لباسهاى نازك وبدننما باشد و او نيز مىپذيرد.»
مديريت زندگى توسط مرد و مسؤوليتهاى ناشى از آن، از نقطه نظرشرعى، اين حق را به او مى دهد كه محدوديتهايى را در خصوص خروجهمسر خويش از خانه ايجاد كند و همسرش موظف باشد بدون موافقتقبلى او اقدام به خروج از خانه نكند. البته روشن است كه اين حق، بهگونهاى مطلق و خودخواهانه نيست.
برخى اجتماعات، زمينه مساعدترى براى فساد و گناه فراهم مىنمايدو اين امر در گذشته نسبتبه برخى مكانها همچون حمامها و مجالس ختمزنانه شدت بيشترى داشته است. مرد علاوه بر اينكه خود بايد نسبتبهآلوده شدن و گرفتار آمدن در ورطه گناه، فردى خويشتندار باشد، درخصوص خانواده بويژه همسر خود نيز مسؤوليت دارد. چنان كه قرآنكريم مى فرمايد: «يا ايها الذين آمنوا قوا انفسكم و اهليكم نارا وقودهاالناس و الحجارة». (22) .
مرد به عنوان كسى كه بار زندگى را بر دوش مىكشد و مسؤوليت اصلىبر عهده او مىباشد نبايد به گونهاى رفتار كند كه تدبير و مديريت زندگىاساسا از دست او خارج شود و در زندگى تبديل به فردى بىاختيار و بدوناراده گردد. او نمىتواند و نبايد از مسؤوليت و وظيفه دشوارى كه در زندگىمشترك بر عهده دارد شانه خالى كند. لذا در سخنى از اميرالمؤمنين(ع) آنمردى كه تدبير كار خويش را به زنى واگذار كرده مورد لعن قرار گرفتهاست. (23) .
15. امام صادق(ع):
ان رجلا من الانصار على عهد رسول الله(ص) خرج في بعضحوائجه و عهد الى امراته عهدا الا تخرج من بيتها حتى يقدم.قال: و ان اباها مرض فبعثت المراة الى رسول الله(ص) فقالت: انزوجي خرج و عهد الي ان لا اخرج من بيتي حتى يقدم و انابي مريض فتامرني ان اعوده؟
فقال: لا، اجلسي في بيتك و اطيعي زوجك.
قال: فمات فبعثت اليه، فقالت: يا رسولالله! ان ابي قد ماتفتامرني ان اصلى عليه؟
فقال: لا، اجلسي في بيتك و اطيعي زوجك. قال: فدفن الرجلفبعثت اليها رسولالله(ص): ان الله عز و جل قد غفرلك ولابيك بطاعتك لزوجك; (24) .
مردى از انصار در زمان رسول خدا(ص) به خاطر كارى، به مسافرترفت و به همسرش سفارش كرد كه از خانه خارج نشود تا اوبرگردد. پدر اين زن مريض شد، لذا زن خدمت رسول خدا(ص) پيغامفرستاد كه شوهرم به مسافرت رفته و به من سفارش كرده است تاموقع برگشتش، از خانهام خارج نگردم ولى پدرم مريض است; اجازهمىدهيد كه او را عيادت كنم؟
پيامبر(ص) جواب فرستاد: نه، در خانهات بنشين و مطيع همسرتباش.
تا اينكه پدرش مرد; دوباره پيغام فرستاد: اى رسول خدا! پدرم مردهاست، آيا دستور مى فرماييد كه بر او نماز بخوانم؟
حضرت(ص) جواب فرستاد: نه، در خانهات بنشين و مطيع شوهرتباش.
پس از آن، پدرش به خاك سپرده شد. (اين بار) پيامبر اكرم(ص) براىزن پيغام فرستاد كه خداوند عز و جل تو را و پدرت را به علتاطاعت تو از همسر، مشمول مغفرت قرار داد.
16. پيامبر اكرم(ص):
ما استفاد امرء مسلم فائدة بعد الاسلام افضل من زوجةمسلمة تسره اذا نظر اليها و تطيعه اذا امرها و تحفظه اذا غابعنها في نفسها و ماله; (25) .
مرد مسلمان بعد از اسلام، بهرهاى برتر از همسرى مسلمان نبردهاست. همسرى كه وقتى به او مى نگرد مايه مسرت او است، و آنگاهكه به او دستورى مى دهد اطاعت مى كند، و در غياب شوهر، حافظناموس خود و اموال شوهر است.
17. اسحاق بنعمار:
قلت لابيعبدالله(ع): ما حق المراة على زوجها الذي اذا فعله كانمحسنا؟
قال: يشبعها و يكسوها و ان جهلت غفرلها.
و قال ابوعبدالله(ع): كانت امراة عند ابي(ع) تؤذيه فيغفرلها; (26) .
به امام صادق(ع) عرض كردم: حق زن بر شوهرش چيست، كه اگر آنرا انجام دهد انسان نيكوكارى خواهد بود؟
فرمود: خوراك و پوشاك او را تامين كند و اگر از سر جهل مرتكبخطايى شد از او در گذرد.
باز فرمود: پدرم زنى داشت كه او را اذيت مى كرد، ولى پدرم او رامىبخشيد.
18. امام صادق(ع):
ايما امراة قالت لزوجها: ما رايت قط من وجهك خيرا فقدحبط عملها; (27) .
هر زنى به همسرش بگويد: «من از روى تو خيرى نديدم» عملشضايع و حبط خواهد شد.
در ضمن چند روايت گذشته، به برخى از حقوق متقابل زن و شوهراشاره شد; از جمله خارج نشدن از خانه بدون اجازه شوهر، حفظ آبرو واموال شوهر در غياب او، تامين خوراك و پوشاك و قهرا مسكن زن،چشمپوشى از اشتباهات او و بالاخره در روايت فوق به اين نكته توجه دادهشده است كه زن نبايد زحمات شوهرش را در نيكى به او و برآوردننيازهاى او ناديده بگيرد و با گفتن جملاتى دلسرد كننده كه حاكى از عدمقدردانى از زحمات شوهر است، موجب سردى روابط ميان خود وهمسرش شود كه چه بسا پيامدهاى ناگوارى را به دنبال دارد.
چند روايتبعدى، گوياى برخى از صفات زنان شايسته است.
19. امام رضا(ع) از اميرالمؤمنين(ع):
خير نسائكم، الخمس.
قيل: يا اميرالمؤمنين! و ما الخمس؟
قال: الهينة، اللينة، المؤاتية، التي اذا غضب زوجها لم تكتحلبغمض حتى يرضى، و اذا غاب عنها زوجها حفظته في غيبته،فتلك عامل من عمال الله و عامل الله لا يخيب; (28) .
بهترين زنان شما داراى پنج صفت هستند.
گفته شد: اى امير مؤمنان! آن پنج صفت كدام است؟
فرمود: سبكبار و كمصداق، نرمخو و خوشرفتار، مطيع و موافق،آنگاه كه همسرش خشم گيرد، خواب به چشمش نرود تا از او راضىگردد. و در غياب شوهرش حافظ او باشد.
چنين زنى، كارگزارى از كارگزاران خداوند است و كارگزار خداوندنيز دچار ناكامى و خسران نخواهد شد.
20. پيامبر اكرم(ص):
ايما امراة آذت زوجها بلسانها لم يقبل الله منه صرفا و لا عدلاو لا حسنة من عملها حتى ترضيه و ان صامت نهارها و قامت ليلها; (29) .
هر زنى كه شوهرش را با زبان بيازارد، خداوند، هيچ توبه و كفارهاىرا از او نمى پذيرد و هيچ كار نيكش را قبول نمى كند تا وقتى كهشوهرش را راضى كند، گرچه زن، روز خود را روزه بدارد و شب رابه عبادت گذراند.
روشن است كه براى پذيرش توبه و قبولى اعمال نيك، زمينههايىلازم است و موانع زيادى وجود دارد كه از جمله آنها عدم رضايتشوهراست. البته اگر زن به وظيفه خويش عمل كرده است و با اين حال، مرد بههر دليلى و نوعا به خاطر منافع شخصى خويش، اظهار عدم رضايت ازهمسر خود بكند او مسؤوليتى ندارد، ولى اگر زن با كلمات خود، موجبآزار و ناراحتى همسرش شده است و در عين حال حاضر به كسب رضايتاو نيست، طبيعى است كه اعمال نيك او نيز بر جاى بماند. روايتبعدى نيزناظر به همين نكته است.
21. پيامبر اكرم(ص):
خير نسائكم، التي ان غضبت او غضب تقول لزوجها: يدي فييدك، لا اكتحل عيني بغمض حتى ترضى عني; (30) .
بهترين زنان شما، زنى است كه وقتى خشمگين گردد و يا همسرش براو خشم گيرد، به شوهرش بگويد:
دستم را در دست تو مى گذارم و خواب را به چشمم راه نمى دهم تاوقتى كه از من راضى شوى.
اين بسيار مهم است كه اگر كدورت و عصبانيتى نيز پيش آمد، هر يكسعى نكند به ديگرى نشان دهد كه به او نيازى ندارد بلكه سعى در جبرانكوتاهى و تقصير خود كند و طرف مقابل نيز آن را به عنوان نقطه ضعفديگرى تلقى نكند ، بلكه حمل بر روحيه گذشت و عدم لجاجت وگرمىبخشيدن دوباره به زندگى مشترك كه هر دو از آن بهرهمند مى شوند نمايد.
22. على(ع):
جهاد المراة حسن التبعل; (31) .
جهاد زن، خوب شوهردارى كردن است.
يك زن آگاه و وظيفهشناس، اگر بتواند درون خانه خود، محيطمساعدى را براى رشد و كمال خود و شوهر و بويژه فرزندان خويش فراهمكند تاثير مثبت و بسيار مؤثر آن در اصلاح جامعه و اخلاق و تربيت آحادآن، بر كسى پوشيده نيست. در حقيقت، زن، شركت مستقيم در فعال نمودنساير نيروهاى سازنده جامعه دارد و نقش عمدهاى را در گرمى بخشيدن بهمجاهدان در ميدان نبرد ايفا مى كند. از سوى ديگر، حديث فوق كه تفصيلآن را در روايتبعدى خواهيم خواند، گوياى اهميت وظيفه خانهدارىاست چرا كه آن را به مثابه جهاد مىداند.
23. اسماء بنتيزيد كه از زنان انصار بود به محضر پيامبر(ص) كه ميناصحابش بود، رسيد و عرض كرد:
پدر و مادرم فدايت! من فرستاده زنان به سوى شما هستم. جانم فداىشما! بدان كه هيچ زنى در شرق و غرب نيست كه جريان آمدن مرا بهحضور شما بشنود مگر اينكه همعقيده من است. پرسش من اين است كهخداوند تو را بحق، به سوى مردان و زنان فرستاد و ما به تو و بهپروردگارت كه تو را فرستاد ايمان آورديم و ما گروه زنان محصور ومحدود، نشسته در خانه و وسيله برآوردن خواستههاى شماهاييم، و بارفرزندانتان را بر دوش مى كشيم و شما جماعت مردان، با شركت درنمازجمعه و جماعت و عيادت بيماران و حضور در تشييعجنازهها و انجامدادن مداوم مراسم حج و از همه برتر، با امكان حضور در جهاد در راهخدا، بر ما برترى داده شدهايد. از طرف ديگر، وقتى كسى از شماها به سفرحجيا عمره مىرود و يا براى حفظ مرزها خارج مىشود، اموالتان رابرايتان نگهدارى مىكنيم و لباسهايتان را مىبافيم و اولادتان را تربيتمىكنيم. پس اى رسول خدا! از نظر اجر و پاداش چه مشاركتى با شماداريم؟
پيامبر اكرم(ص) چهره خويش را به طرف اصحابش نمود و فرمود:
هل سمعتم مقالة قط احسن من مسالتها من امر دينها من هذه؟
فقالوا: يا رسولالله! ما ظننا ان امراة تهتدي الى مثل هذا!
فالتفت النبي(ص) اليها ثم قال لها: انصرفي ايتها المراة و اعلميمن خلفك من النساء ان حسن تبعل احدا كن لزوجها و طلبهامرضاته و اتباعها موافقته يعدل ذلك كله. فادبرت المراة وهي تهلل و تكبر استبشارا; (32) .
آيا تاكنون گفتارى بهتر از پرسش اين بانو كه در باره امر دينشپرسيد، شنيدهايد؟
عرض كردند: اى رسول خدا! ما گمان نمىكرديم زنى به چنين چيزىدستيابد!
آنگاه پيامبر(ص) رو به طرف آن زن گرداند و به او فرمود:
اى زن! برگرد و به ساير زنانى كه از سوى آنان آمدهاى اعلام كن كهخوشرفتارى يكى از شماها با شوهر و جوياى رضايت او شدن ودنبال كردن موافقت او، با همه آن فضايل و اعمال مردان برابرىمىكند.
آن زن برگشت در حالى كه از خوشحالى و بشارت يافتن، تهليل وتكبير بر زبان داشت.
مرحوم علامه طباطبايى از اين حديث، نكات چندى را استفاده كردهاست كه به اختصار به آنها اشاره مىشود:
1. از امثال اين قضايا روشن مىشود كه زنان با اينكه بيشتر به امورداخلى منزل مشغولند، اما از نظر مراجعه به ولى امر و كوشش در جهتحل پارهاى مشكلات خويش منعى نداشتهاند.
2. آنچه بيشتر در زندگى زن، مورد پسند اسلام است اين است كهوظيفه مهم خانهدارى را فراموش نكند، و اين توصيه پيامبر(ص) گرچهواجب نبود لكن در يك محيط سالم و مذهبى، همين دستور استحبابىحافظ اين خواسته اسلامى بود.
3. زنان با اينكه از فضيلت امثال جهاد، به عللى كه روشن استمحرومند اما اسلام اين محروميتها را با مزايا و ارزشهاى ديگرى كه بسىافتخارآميز است جبران كرده است. (33) .
حديثبعدى مىتواند تفسيرى بر اين وظيفه باشد.
24. پيامبر اكرم(ص):
ان من خير نسائكم; الولود، الستيرة، العفيفة، العزيزة في اهلها،الذليلة مع بعلها، الحصان مع غيره، التي تسمع له و تطيع امرهو اذا خلا بها بذلت ما اراد منها; (34) .
همانا از بهترين زنان شما زنى است كه زياد بچهدار شود،شوهردوست و محجوب و پاكدامن باشد، در ميان خويشانش عزيزباشد ولى با شوهرش رام و تسليم باشد، خودش را از بيگانه محفوظبدارد، نسبتبه همسرش حرفشنوى و اطاعت داشته باشد، و درخلوت شوهر، از انجام خواسته او مضايقه نكند.
26. امام صادق(ع):
ليس للمراة خطر، لا لصالحتهن و لا لطالحتهن; اما صالحتهنفليس خطرها الذهب و الفضة. و اما طالحتهن فليس الترابخطرها، التراب خير منها; (35) .
براى زن، ارزش و معادلى نيست; نه براى صالح آنان و نه براىناصالح آنان. اما خوب آنان در مقابل ارزشش، طلا و نقره برابرىنمىكند چرا كه بهتر از طلا و نقره است، و اما ناصالح آنها، خاك نيزقيمت و بهاى او نيست، چرا كه خاك بهتر از او است.
اين حديثشريف مىتواند بعنوان جمعبندى احاديث اين قسمتباشد و نشاندهنده اين است كه ارزش انسانى زن، امرى معنوى است كه باملاكهاى مادى نمىتوان ارزشيابى نمود و طبيعى است نوعا هر عنصرى كهبيشتر مىتواند در جامعه نقش مثبت و ارزشمند داشته باشد، نقش تخريبىزيادترى نيز مىتواند دارا باشد.
27. امام صادق(ع) به نقل از پيامبر اكرم(ص):
و من صبر على خلق امراة سيئة الخلق واحتسب في ذلك الاجراعطاه الله ثواب الشاكرين; (36) .
مردى كه بر اخلاق همسرى بداخلاق صبر كند و آن را تحمل نمايدو آن را به حساب اجر الهى بگذارد، خداوند پاداش شكرگزاران را بهاو خواهد داد.
پستى و بلنديهاى زندگى و روابط مشترك زن و شوهر، نياز مبرمى بهاصل «مدارا و تفاهم» دارد. مرد كه عهدهدار مديريت زندگى مشترك استشديدا به اين اصل نيازمند است، و اين بستگى به سعه صدر و روح گذشت وفداكارى او دارد. البته براى ايجاد حسن تفاهم، نياز به عناصر چندى استكه در ضمن روايات اين بخش، به آنها پرداخته خواهد شد; بعضى مربوطبه مرد و قسمتى نيز مرتبط به زن و پارهاى نيز مشترك ميان آن دو است.
28. امام صادق(ع):
رحم الله عبدا احسن فيما بينه و بين زوجته، فان الله عز و جلقد ملكه ناصيتها و جعله القيم عليها; (37) .
خدا رحمت كند مردى را كه ميان خود و همسرش را اصلاح نمايد،زيرا خداوند اختيارش را در دست او گذاشته و او را قيم و سرپرستزن نموده است.
اين روايت، اشاره استبه آيه شريفه «الرجال قوامون على النساء بمافضل الله بعضهم على بعض و بما انفقوا من اموالهم» (38) كه اجمالا نوعىقيمومت را براى مردان در فضاى روابط همسرى و خانوادگى قرار دادهاست. اينكه چارچوب و خاستگاه اين سرپرستى چيست، و مشخصا در چهمسايلى مصداق مىيابد، موضوعى است كه در تفسير و مباحث فقهى بايدپى گرفت.
29. امام صادق(ع) از پدر بزرگوارش امام باقر(ع):
تقاضى علي و فاطمة الى رسولالله(ص) في الخدمة، فقضى علىفاطمة بخدمة ما دون الباب و قضى على علي بما خلفه. قال:فقالت فاطمة: فلا يعلم ما داخلني من السرور الا الله باكفائيرسولالله تحمل رقاب الرجال; (39) .
على و فاطمه در مورد كارهاى خانه از رسول خدا(ص) تقاضاىدستورالعمل كردند. حضرت(ص) كارهاى داخل خانه را به عهدهفاطمه گذاشت و كار بيرون را بر عهده على.
پس از آن فاطمه فرمود: خدا مىداند چقدر از اينكه رسول خدا باردوش مردان را از من گرداند خوشحال شدم.
حضرت فاطمه(س) اين را مايه خوشحالى خود مىداند كه مسؤوليتمواجهشدن و همصحبتشدن با مردان بيگانه در خارج از خانه را بر عهدهندارد. احتمالات ديگرى نيز در اين جمله داده شده است; از جمله اينكهمسرتخاطر او به اين علت است كه رسول خدا(ص) او را در قبولمسؤوليت همسان و همانند مردان قرار داده است و كارهاى داخل را به اوواگذار نموده است.
30. على(ع) خطاب به فرزندش امام حسن(ع):
... و لا تملك المراة من امرها ما جاوز نفسها; فان المراة ريحانةو ليستبقهرمانة و لا تعد بكرامتها نفسها و لا تطمعها في انتشفع لغيرها; (40) .
زن را در آنچه مربوط به او نيست صاحب اختيار مگردان، زيرا زنچون گياهى خوشبو است، و نه كارفرما و مسؤول خرج و خريد، ودر گرامى داشتن او از آنچه مربوط به او است تجاوز مكن و او را بهطمع نينداز كه شفاعت ديگرى كند.
زن درختستبرى نيست كه آسيبپذير نباشد. بايد جايگاه واقعى اورا در زندگى شناخت چرا كه افراط و تفريط نسبتبه او، آفاتى را به دنبالدارد. او بيش از هر چيز نياز به مهربانى و عطوفت دارد، حتى بسيارىمواقع، رفتار عطوفتآميز در او بيشتر تاثير دارد تا استدلال، چه رسد بهخشونت!
31. امام صادق(ع):
الامراة الصالحة خير من الف رجل غير صالح و ايما امراةخدمت زوجها سبعة ايام اغلق الله عنها سبعة ابواب النار وفتح لها ثمانية ابواب الجنة، تدخل من ايها شاءت; (41) .
زن شايسته از هزار مرد ناشايستبهتر است; و هر زنى كه هفتروز به شوهرش خدمت كند، خداوند درهاى هفتگانه آتش را بهروى او مىبندد و هشت در بهشت را براى او مىگشايد و او از هردرى كه بخواهد، وارد مىشود.
32. امام صادق(ع):
خير نسائكم، الطيبة الريح، الطيبة الطبيخ، التي اذا انفقت انفقتبمعروف و ان امسكت امسكتبمعروف. فتلك عامل من عمالالله و عامل الله لا يخيب و لا يندم; (42) .
بهترين زنان شما، زن خوشبو و با دستپختخوب است آن زنى كهاگر انفاق (خرج) كند به نيكى انفاق (خرج) كند و اگر انفاق (خرج)نكند نيز به نيكى نكند. پس اين زن عاملى از كارگزاران خداونداست و كارگزار خدا نه ناكام و نا اميد مىشود و نه پشيمان.
33. امام صادق(ع):
ما من امراة تسقي زوجها شربة من ماء الا كان خيرا لها منعبادة سنة، صيام نهارها و قيام ليلها و يبني الله لها بكل شربةتسقي زوجها مدينة في الجنة و غفرلها ستين خطيئة; (43) .
هيچ زنى نيست كه جرعهاى آب به همسرش بدهد مگر اينكه اينكار براى او از عبادت يك سال كه روزهايش روزه باشد و شبهايشبه عبادت بايستد بهتر است، و خداوند به پاداش هر جرعه آبى كهبه همسرش مىدهد، براى او در بهشتشهرى مىسازد و شصتخطااز خطاهاى او را مىبخشد.
اگر زن به خدمات و كارهايى كه داخل منزل براى شوهر و فرزندانشمىكند با اين بينش بنگرد كه به واسطه آنها مىتواند كسب رضاى خداىمتعال نمايد و خانه، زمينهاى استبراى اظهار بندگى و عبوديتبيشتر، واز جانب ديگر، شوهر نيز به واقع اين را بپذيرد كه نوع زحماتى كه همسرشدر خانه متحمل مىشود مسؤوليتى الزامى براى او نيست، قدم بسيار بزرگىدر راه حسنتفاهم برداشته شده است. در جهت تاكيد بيشتر بر اين عنصراساسى، به حديث ديگرى در همين زمينه توجه شود.
34. امام صادق(ع):
سالت امسلمة رسولالله(ص) عن فضل النساء في خدمةازواجهن فقال: ايما امراة رفعت من بيت زوجها شيئا منموضع الى موضع تريد به صلاحا الا نظر الله اليها و من نظرالله اليه لميعذبه.
فقالت ام سلمة رضي الله عنها: زدني في النساء المساكين منالثواب بابي انت و امي.
فقال(ص): يا امسلمة! ان المراة اذا حملت كان لها من الاجر كمنجاهد بنفسه و ماله في سبيل الله عز و جل، فاذا وضعت قيل لها:قد غفر لك ذنبك فاستانفي العمل. فاذا ارضعت فلها بكلرضعة تحرير رقبة من ولد اسماعيل; (44) .
امسلمه در باره ارزش زنان در خدمتگزارى به همسرانشان ازپيامبر(ص) پرسيد; حضرت(ص) فرمود:
هر زنى كه در خانه شوهرش، چيزى را با هدف خير و صلاح، ازجايى برداشته به جاى ديگر بگذارد، خداوند به او توجه و نظرمىكند، و هر كس كه خداوند به او توجه كند عذابش نخواهد كرد.
امسلمه گفت: پدر و مادرم فدايت! در باره ثواب و پاداش زنانبيچاره، بيشتر برايم بازگو كن.
حضرت(ص) فرمود: اى امسلمه! همانا زن هنگامى كه باردار مىشوداجرى همانند اجر كسى كه با جان و مالش در راه خداى عز و جلجهاد كرده استخواهد داشت. و آنگاه كه وضع حمل كرد، به اوگفته مىشود: ناهتبخشيده شد، پس عمل را از سر گير. و آنگاه كهشير مىدهد، در مقابل هر بار شير دادن، پاداش آزاد نمودن يك بندهاز فرزندان اسماعيل را خواهد داشت.
35. پيامبر اكرم(ص):
الا و ايما امراة لمترفق بزوجها و حملته على ما لايقدر عليه و مالايطيق لمتقبل منها حسنة و تلقى الله و هو عليها غضبان; (45) .
آگاه باشيد هر زنى كه با شوهر خود مدارا نكند و او را به چيزى وادارد كه قدرت و توان آن را ندارد، هيچ كار نيكى از او قبول نخواهدشد و در حالى خدا را ملاقات خواهد كرد كه خداوند بر اوخشمناك است.
در نظر گرفتن موقعيتشوهر و وضعيت درآمد او و نيازهاى ضرورىزندگى توسط زن، نقش مفيدى در ايجاد تفاهم ميان آن دو خواهد داشت.نمونه بعدى را از زندگى صميمانه و افتخارآميز اميرالمؤمنين على(ع) وفاطمه زهرا(ع) مىخوانيم.
36. امام باقر(ع):
ان فاطمة(ع) ضمنت لعلي(ع) عمل البيت و العجين و الخبز و قمالبيت، و ضمن لها علي(ع) ما كان خلف الباب: نقل الحطب و انيجيء بالطعام. فقال لها يوما: يا فاطمة! هل عندك شيء؟
قالت: و الذي عظم حقك، ما كان عندنا منذ ثلاثة ايام شيءنقريك به.
قال: افلا اخبرتني؟
قالت كان رسول الله(ص) نهاني ان اسالك شيئا فقال: لاتسالينابنعمك شيئا; ان جاءك بشيء عفو و الا فلا تساليه ...; (46) .
فاطمه(ع) كار منزل و خمير كردن و نان پختن و نظافتخانه را براىعلى(ع) به عهده گرفت، و على(ع) نيز كارهاى خارج از منزل را براىاو به عهده گرفت; كارهايى چون آوردن هيزم و خوراكى. پس از آنروزى به او فرمود: اى فاطمه! آيا در خانه چيزى دارى؟
فرمود: سوگند به آنكه حق تو را عظمتبخشيد، از سه روز قبلچيزى نزد ما نبوده كه تو را با آن پذيرايى كنيم.
فرمود: پس چرا به من خبر ندادى؟
فرمود: رسول خدا(ص) مرا باز داشته بود كه از تو چيزى درخواستكنم، چرا كه او فرمود: از پسرعمويت چيزى درخواست نمىكنى، اگرچيزى برايت آورد كه فضل و بخششى است و اگر نياورد، از اودرخواست نكن ....
روشن است كه تامين مخارج زن و فرزند بر عهده مرد است، ولى چهزيباست كه زن نيز به شرايط همسرش، بخوبى توجه كند، زيرا براى مردىكه همسرى وظيفهشناس و دلسوز به حال خانوادهاش است، القاى اين امركه اينها وظيفه تو است و چارهاى جز انجام دادن آنها ندارى، نوعا ناگوار ومضر به صفا و دلگرمى ميان آن دو است. زن مىتواند با احساس همدردى باهمسرش، بسيارى از نگرانيها و ناراحتيهاى او را كاهش دهد. به روايتبعدى در اين زمينه توجه كنيد.
37. شيخ صدوق:
جاء رجل الى رسول الله(ص) فقال: ان زوجة لي اذا دخلت تلقتنيو اذا خرجتشيعتني و اذا راتني مهموما قالت لي: و مايهمك؟ ان كنت تهتم لرزقك فقد تكفل لك به غيرك و انكنت تهتهم لامر آخرتك فزادك الله هما.
فقال رسول الله(ص): ان لله عمالا و هذه من عماله. لها نصف اجرشهيد; (47) .
مردى به حضور رسول خدا(ص) آمد و عرض كرد: من همسرى دارمكه وقتى داخل منزل مىشوم به استقبال من مىآيد و آنگاه كه خارجمىگردم، مرا مشايعت مىكند و هنگامى كه مرا غمگين مىبيند به منمىگويد: چه چيز باعث ناراحتى تو است؟ اگر به علتخرجى ودرآمدت نگرانى، كه خداوند تامين آن را به عهده گرفته است، و اگراندوهتبه خاطر امر آخرتت هست، خداوند اين اهتمام و غمت راافزون كند.
پيامبر اكرم(ص) فرمود: براى خداوند كارگزارانى است، و اين زن جزءكارگزاران او است. براى او نصف پاداش يك شهيد است.
همسرى كه سعى در كاستن نگرانيهاى شوهرش در امور مادى دارد وبالعكس، در امور معنوى و اخروى، جوياى اهتمام و نگرانى بيشتر همسرخود است، بواقع عاملى از كارگزاران الهى است، ولى توقع اينكه همه زنان،از چنين روحيهاى در حد بالا برخوردار باشند موجب بروز مشكلاتى درزندگى خواهد شد و به طور كلى، توجه به ظرفيت و كشش افراد در پذيرشحق و مسؤوليتپذيرى، امرى لازم است. روايتبعدى گرچه ممكن استبراى برخى گران آيد ولى گوياى همين واقعيت است.
38. امام صادق(ع):
ان ابراهيم(ع) شكا الى الله عز و جل ما يلقى من سوء خلق سارة،فاوحى الله تعالى اليه انما مثل المراة مثل الضلع المعوج، ان اقمتهكسرته و ان تركته استمتعتبه; اصبر عليها; (48) .
حضرت ابراهيم(ع) از بداخلاقى همسرش ساره به خداوند عز و جلشكوه برد. خداوند تعالى به او وحى كرد كه مثال زن، مثال استخوانكج دنده است كه اگر آن را راست كنى شكاندهاى; ولى اگر آن را رهاكنى از آن استفاده مىكنى. از اينرو نسبتبه او صبر پيشه كن.
مرحوم شيخ صدوق نزديك به همين مضمون را آورده استبا ايناضافه:
قلت: من قال هذا؟
فغضب. ثم قال: هذا والله قول رسول الله(ص); (49) .
شخص راوى مىگويد: عرض كردم: چه كسى اين را گفته؟!
حضرت(ع) از اين گفته ناراحتشد. سپس فرمود: «به خدا سوگند اينگفته رسول خدا(ص) است!».
مفاد اين روايت كه در برخى روايات مشابه نيز آمده است نكتهراهگشا و بااهميتى را در زندگى زناشويى يادآور مىشود و آن اينكه مردنبايد همواره تلاش كند كه همسرش نيز در همه امور مانند او باشد. هركدام شرايط و علايق و عادات خاص خود را دارند. توقع اينكه زن، عيناهمان را بخواهد كه شوهر مىخواهد و همان طور باشد كه همسرشمىپسندد، توقعى بيجا و مايه زحمت و درد سر است. نبايد در همهجزئيات زندگى و رفتار و اخلاق زن دخالت كرد. در بسيارى از موارد بايداو را به حال خود گذاشت و از دخالتبيجا در امور مربوط به زن پرهيزكرد. بنابراين تشبيه به «دنده كج» به معناى كاستن از كرامت انسانى زننيست، چرا كه استخوان دنده چنان كه در خود روايت نيز اشاره شده بايدبه همين شكل باشد، بلكه به اين منظور است كه بايد واقعيت و ظرفيت اورا در نظر گرفت و بيش از كشش و توان او توقع نداشت.
رواياتى كه در تفسير آيه شريفه «يا ايها الذين آمنوا قوا انفسكم واهليكم نارا وقودها الناس و الحجارة» (50) وارد شده تاكيدى استبر موضوعفوق، از جمله حديثبعدى.
39. شيخ صدوق:
سئل الصادق(ع) عن قول الله عز و جل: «قوا انفسكم و اهليكم نارا» كيف نقيهن؟
قال: تامرونهن و تنهونهن.
قيل له: انا نامرهن و ننهاهن فلا يقبلن.
قال: اذا امرتموهن و نهيتموهن فقد قضيتم ما عليكم; (51) .
از امام صادق(ع) در باره اين فرمايش خداى عز و جل «خودتان وبستگانتان را از آتشى كه آتشگيره آن، بدنهاى مردم و سنگهاستنگه داريد» سؤال شد كه چگونه آنها را از آتش نگه داريم؟
فرمود: آنان را امر و نهى كنيد.
به حضرت گفته شد: ما آنها را امر و نهى مىكنيم ولى نمىپذيرند.
فرمود: هنگامى كه شما آنها را امر و نهى كرديد وظيفهاى را كه برعهدهتان است انجام دادهايد.
در پايان اين بخش، به حديثى در زمينه صبر و تحمل زن و شوهر،نسبتبه يكديگر توجه مىكنيم; بدان اميد كه اين مجموعه بتواند گامى درجهت تحكيم پيوندهاى مشترك ميان آن دو باشد.
40. پيامبر اكرم(ص):
من صبر على سوء خلق امراته اعطاه الله من الاجر ما اعطاهداود(ع) على بلائه، و من صبرت على سوء خلق زوجها اعطاهامثل ثواب آسية بنت مزاحم; (52) .
مردى كه بر بداخلاقى زنش صبر و بردبارى كند، خداوند پاداشى راكه به داود(ع) به خاطر تحمل بلا و سختى عطا كرد به او مىدهد، وزنى كه بر بداخلاقى شوهرش شكيبايى به خرج دهد، خداوندهمانند پاداش آسيه دختر مزاحم را (كه يكى از چهار زن مشهور وبزرگ جهان توحيد است) به او خواهد داد.
قم - پاييز 1368.
1) من لا يحضره الفقيه، ج3، ص385.
2) همان، ص392.
3) سوره نور(24)، آيه 32.
4) من لا يحضره الفقيه، ج3، ص383.
5) از جمله: من لا يحضره الفقيه، ج3، ص384 به بعد و نيز: مستدرك الوسائل، ج14، صص154 -156.
6) من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 443. و نيز: وافى، ج22، ص789.
7) مستدرك الوسائل، ج14، ص250.
8) همان،.
9) من لا يحضره الفقيه، ج3، ص556.
10) نك: من لا يحضره الفقيه، ج3، ص555، و وسائلالشيعه، ج14، ص122 «قال رسول الله(ص): عيالالرجل اسراؤه و احب العباد الى الله عز و جل احسنهم صنعا الى اسرائه.
11) تنبيه الخواطر، ج2، ص122.
12) ان الرجل ليؤجر في رفع اللقمة الى في امراته. المحجةالبيضاء، ج3، ص70.
13) بحارالانوار، ج104، ص132.
14) وسائل الشيعه، ج15، ص227.
15) همان، ج14، ص10.
16) همان، ص118.
17) امالى مفيد، ص94، ح3، و نيز: مستدرك الوسائل، ج14، ص249، «عروة بنعبدالله بنبشير الجعفي،قال: دخلت على فاطمة بنت علي بنابىطالب(ع)، و هي عجوز كبيرة و في خرز، و في يدها مسكتان،فقالت: يكره للنساء ان يتشبهن بالرجال ...».
18) كافى، ج5، ص567، و نيز، وسائل الشيعه، ج14، ص183.
19) اين احتمال نيز مى رود كه منظور، حضرت امام كاظم(ع) باشد.
20) بحارالانوار، ج103، ص245.
21) وسائل الشيعه، ج 14، ص 130. و كافى، ج 5، ص 517 با حذف كلمه «فيجيبها».
22) سوره تحريم(66)، آيه6. در باره اين آيه رجوع كن به حديث 39، از همين بخش.
23) وسائلالشيعه، ج14، ص131، «كل امرء تدبره امرا فهو ملعون».
24) من لا يحضره الفقيه، ج3، ص442.
25) وسائلالشيعه، ج14، ص23.
26) همان، ص121.
27) من لا يحضره الفقيه، ج3، ص440.
28) كافىج5،، ص325.
29) بحارالانوار، ج103، ص244.
30) همان، ص239.
31) همان، ج103، ص252.
32) الميزان فى تفسير القرآن، ج4، ص350، و نيز: الدر المنثور، ج2، ص153.
33) نك: الميزان، ج4، ص351، ذيل تفسير آيه 32 - 35 سوره نساء.
34) بحارالانوار، ج103، ص239.
35) همان، ص236.
36) وسائلالشيعه، ج14، ص124.
37) من لا يحضره الفقيه، ج3، ص443، و نيز: وسائل الشيعه، ج4، ص122.
38) سوره نساء (4)، آيه 34.
39) بحارالانوار، ج43، ص81.
40) نهجالبلاغه، نامه 31، ص405.
41) وسائل الشيعه، ج14، ص123.
42) همان، ص15.
43) همان، ص123.
44) بحارلانوار، ج103، ص251.
45) همان، ص244.
46) تفسير عياشى، ج1، ص171. كلمه «لاتسالين» را مىتوان به صورت «لاتسالين» خواند كه تاكيد درنهى است. آنچه در متن آمد به صورت مضارع منفى مىباشد.
47) وسائل الشيعه، ج14، ص17.
48) كافى، ج5، ص513.
49) من لا يحضره الفقيه، ج3، ص440.
50) سوره تحريم(66)، آيه 6.
51) من لا يحضره الفقيه، ج3، ص442، ضمنا مرحوم كلينى سه روايت ديگر در همين زمينه آوردهاست. نك: كافى، ج5، ص12.
52) بحارالانوار، ج103، ص247.