بحث ششم از مباحث تشبيهات درباره تشبيهاتى است كه در مفهوم و معنى متعدّد و در عبارت مجتمع باشد .

در صورتى تشبيه چنين است كه از امور فراوانى گرد آمده باشد بدون آن كه برخى از اين تشبيهات به برخى ديگر مقيّد باشد . بدين ترتيب بخشى از تشبيهات به برخى ديگر به منظور اهداف مختلفى ضميمه شده است ولى هر كدام از تشبيهات معناى خاص خود را دارند . در اين نوع تشبيه دو ويژگى است به ترتيب زير :

1 رعايت ترتيب خاصّى لازم نيست . مثلا اگر بگويى زيد در جرأت همانند شير ، در بخشش همانند دريا ، در برندگى و تيزى همانند شمشير و در روشنايى همانند ماه است ، لازم نيست كه در اين تشبيهات نظام خاصى را رعايت نمايى ( يعنى مى‏توان اين عبارت را پس و پيش بيان كرد ) .

2 در اين نوع تشبيه اگر بعضى از تشبيهات حذف شود ، در تشبيهات موجود ديگر تغيير وضعى پيدا نمى‏شود مانند گفته اهل عرب در توصيف شى‏ء با صفات متضاد : هو يصفو و يكدر و يحلو و يمرّ ، « او صاف و كدر و شيرين و تلخ

[ 56 ] گويا مريخ و پيشاپيش آن مشترى در بلنداى آسمان به شخصى مى‏ماند كه در شب از دعوت برگشته و پيشاپيش آن شمعى بر افروخته باشد .

[ 109 ]

است » ، كه اگر كدر و تلخ بودن از عبارت فوق حذف شود تشبيه مشبّه ، به آب در صافى و عسل در شيرينى به حال خود باقى مى‏ماند و صدمه‏اى به معناى كلام وارد نمى‏آورد .