فرموده است : فلئن امر الباطل لقديما فعل و لئن قلّ الحق فلربّما و لعلّ

اين سخن به منزله اين است كه خود و پيروان حق را معذور دانسته است و فراوانى اهل باطل را مذمّت و نكوهش فرموده ، زيرا كمى ياران حق در زمان خلافت على ( ع ) چيز تازه‏اى نبوده است كه من بكوشم آن را بر اهل باطل انكار كنم تا موجب شود كه حق را نشنوند و عمل نكنند ، و در سخن امام ( ع ) كلمه « لربّما و لعلّ » توجّه به اين است كه هر چند حق طرفداران اندكى دارد ولى اميد است كه زياد شوند و افزودن كلمه تمنّى بعد از ربّما كه حرف تقليل است خبر دادن از كمى ياران حق مى‏باشد با اميد زياد شدن و آرزوى فراوان شدن طرفداران حق . و با عبارت ، و لقلّما ادبر شى‏ء و اقبل ، بعيد دانستن برگشت حق را به قوّت و كثرت بعد از ضعف و قلّت بيان مى‏دارد ، زيرا لازمه از ميان رفتن استعداد چيزى از ميان رفتن وجود شيئى است . حقيقت نيز به قلوبى وارد مى‏شود كه با صفا بوده و آمادگى پذيرش آن را داشته باشند ، بنابراين هر گاه اهل حق خود بميرند و يا دلهايشان بميرد استعداد حق كاهش مى‏يابد و ضمير باطنشان سياه مى‏شود . اين جاست كه نور حق شكسته مى‏شود و سياهى باطل به خاطر وجود زمينه و استعداد ، فراوان مى‏شود . روشن است كه در چنين وضعيّتى بازگشت حق و نورانيّت آن پس از پشت كردن حق و روى آوردن ظلمت باطل ، امر بعيدى است .

احتمال بسيار اندكى است كه زمينه و استعداد قبول حق بازگردد و اميد مى‏رود كه حق با نيرومندى بازگردد و لوح و ضمير دلها به وسيله انوار حق روشن شود و بر

[ 10 ] كل ميسّر لما خلق له .

[ 602 ]

باطل حمله آورد و آن را از ميان ببرد كه باطل رفتنى است ، و اين كار بر خدا مشكل نيست .

امام ( ع ) در اين كلام متوجّه مى‏دهد كه مردم همراه حق باشند و بدان قيام و عمل كنند تا حق به خاطر زبونى آنها از ميان نرود كه جبران آن برايشان ممكن نخواهد بود .