فرموده است : و طفقت ارتئى بين ان اصول بيد جذّاء او اصبر على طخية عمياء

مقصود اين است كه حضرت فكرش را در چاره‏جويى امر خلافت به كار

[ 3 ] فضايل و بزرگواريها آن قدر در درجه بالا قرار گرفته‏اند كه گويا در كنار بعضى ستارگان واقع شده‏اند .

[ 508 ]

انداخته و بين دو طرف نقيض مردّد بوده است : آيا با كسانى كه خلافت را به دست گرفته‏اند درگير شود يا كناره‏گيرى كند ؟ در هر دو صورت خطرى متوجّه حضرت بوده است ، زيرا قيام با دست شكسته جايز نيست ، چون خود فريبى است و كارى از پيش نمى‏رود ، و به مخاطره انداختن جامعه اسلامى بدون فايده بوده است .

صفت « جذّاء » را كه به معناى شكسته يا مقطوع است براى بيان بى‏ياورى خود استعاره آورده است . وجه مشابهت اين است كه دست شكسته لازمه‏اش قدرت نداشتن براى به دست آوردن و تسلط بر چيزى است و ياور نداشتن به منزله دست شكسته است و به همين دليل دست شكسته به معناى ياور نداشتن استعاره‏اى است زيبا .

و امّا ترك خلافت لازمه‏اش صبر و مشاهده به هم ريختن امور و عدم شناخت حق از باطل به وسيله مردم براى آن حضرت بلايى است سخت دردناك ،

بنابراين امام ( ع ) كلمه « طخية » را براى در آميختن حقّ و باطل به عنوان تشبيه محسوس به معقول استعاره آورده است ، وجه شباهت اين است چنان كه انسان در تاريكى به مطلوب هدايت نمى‏شود در هنگام در آميختگى امور ، مردم راه حركت به سوى خدا را تشخيص نمى‏دهند .

امام ( ع ) لفظ « طخية » را به « عمياء » به عنوان استعاره توصيف كرده است ،

زيرا شخص كور به مقصد خود هدايت نمى‏شود همچنين ظلمتى كه نتيجه آميختگى امور است موجب مى‏شود كه حق از باطل جدا نشده بدان عمل نشود .

سپس امام ( ع ) شدّت اين آميختگى امور و مشكلات مردم را به دليل منظّم نبودن امورشان و درازى مدّت اين وضع را با اوصافى كه ذيلاً شرح داده مى‏شود كنايه آورده است .

در اين اوضاع و احوال

[ 509 ]

1 سالمندان ناتوان و ضعيف مى‏شوند ،

2 جوانان پير مى‏شوند ،

3 مؤمن كوششگر در راه حق و مدافع آن از اين آميختگى ، سختيهاى زيادى مى‏كشد و كوشش فراوانى مى‏كند تا ( عمرش به پايان رسيده ) و به لقاء اللّه برسد .

بنا به قولى مؤمن براى وصول به حقّش كوشش فراوان مى‏كند ولى تا فرا رسيدن مرگش به حقّش نمى‏رسد .

امام پس از ترديد و دو دلى به برترى رأى خود در انتخاب قسم دوّم ، يعنى صبر و ترك قيام در امر خلافت اشاره مى‏كند ، به نظر من با اين گفته‏اش ، صبر در برابر مشكلات و عدم قيام با شمشير به عقل نزديكتر و به نظام اسلام سزاوارتر است . دليل برگزيدن قسم دوّم روشن است ، چون مقصود امام على ( ع ) از رقابت بر سر خلافت اقامه دين و به اجرا در آوردن قواعد اسلام طبق قانون معتدل و نظام بخشيدن به كار مردم بود ، چنان كه مقصود همه پيامبران ( ص ) همين است . درگير شدن امام ( ع ) با رقباى خود بر سر امامت با اين كه ياورى نداشت به نتيجه‏اى نمى‏رسيد ، بعلاوه در اين قيام امور مسلمين منشعب ، تفرقه كلام پيدا مى‏شد و بخصوص در ميانشان فتنه‏ها به وجود مى‏آمد با توجّه به اين كه اسلام نوپا و هنوز علاقه به آن در دلها رسوخ نكرده و شيرينى آن را در نيافته بودند . علاوه بر اين منافقان و مشركان ، اين دشمنان اسلام ، در همه جا در نهايت قدرت بودند . با اين وصف و ملاحظه اين احوال براى آن حضرت بر پا كردن جنگ و نزاع براى به دست آوردن خلافت ، بر خلاف آن چيزى بود كه آن حضرت از جنگ منظور داشت . از طرفى صبر و ترك مقاومت در مقابل مدعيان براى به دست آوردن خلافت ، هر چند بر حسب آنچه امام ( ع ) در اين خطبه ذكر كرده است موجب اختلال در دين بود و اگر آن حضرت خلافت را در دست مى‏داشت نظم امور

[ 510 ]

تمامتر و قوام آن كاملتر بود ، امّا اختلال در امر دين با وجود خلافت ديگران ،

نسبت به اختلالى كه در صورت نزاع پيش مى‏آمد كمتر بود و بعضى از شرور ساده‏تر از بعضى ديگر است .