بحث پنجم بيشتر متكلّمان بويژه معتزله بر اين عقيده‏اند كه ابليس از فرشتگان نيست .

همه مفسّران از جمله ابن عبّاس بر اين باورند كه ابليس از فرشتگان زمين است كه پيش از آدم به زمين آمدند .

دليل متكلّمان سخن حق تعالى است كه فرمود : الا ابليسَ كانَ مِنَ الجِنّ .

جنيان فرشته نيستند به دليل سخن حق تعالى به فرشتگان كه فرمود : اَ هؤلاء ايّاكُم

[ 18 ] سوره ص ( 38 ) : آيه ( 71 ) : من بشرى را از خاك مى‏آفرينم هر گاه او را استوار ساختم و از روح خود در آن دميدم او را سجده كنيد .

[ 361 ]

كانُوا يَعبُدونَ آنها پاسخ دادند : سُبْحانَكَ اَنْتَ وَ ليّنا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ كانُوا يَعْبُدونَ الجِنَّ [ 19 ] .

آنهايى كه ابليس را از فرشتگان دانسته‏اند استدلال كرده‏اند به اين كه در موارد زيادى از قرآن كريم ابليس از فرشتگان استثنا شده است ، كه اگر استثنا نباشد مستثنا داخل در مستثنامنه مى‏شود . و همين استثنا دليل است كه ابليس از فرشتگان بوده است و به دو دليل قول كسانى را كه ابليس را از فرشتگان دانسته‏اند رد مى‏كند .

1 اين ادّعا كه ابليس جزو فرشتگان نبوده است با اين سخن حق تعالى كه : وَ جَعَلُوا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الجِنَّةِ نَسَباً [ 20 ] سازش ندارد ( در اين جا جنّه به معناى فرشته به كار رفته است ) . اين آيه بيان ادّعاى قريش است كه آنها فرشتگان را دختران خدا مى‏دانستند . خداوند متعال از آنها حكايت مى‏كند كه : وَ جَعَلوُا المَلائكةَ الّذينَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمانِ اِناثا [ 21 ] . مفاهيم اين آيات دلالت دارد بر اين كه فرشتگان از جنّ هستند .

2 جن بودن ابليس با فرشته بودن منافاتى ندارد ، زيرا بر فرشتگان نام جنّ صدق مى‏كند . به دليل اين كه جن از ريشه « اجتنان » ، به معناى استتار ، گرفته شده است . و به اين دليل به فرزند داخل رحم جنين گفته‏اند كه در شكم مادر پنهان است . و به اين دليل شخص را مجنون مى‏نامند كه عقلش نهفته است . و چون فرشتگان از رؤيت مردم پوشيده‏اند اطلاق لفظ جنّ بر آنها رواست .

به نظر ما ( شارح ) اين اختلاف لفظى است . زيرا هر گاه ثابت شود

[ 19 ] سوره سبأ ( 34 ) : آيه ( 40 ) : آيا اين گروهند كه شما را معبود خود گرفتند . گفتند بار خدايا تو منزّهى و سرپرست مايى مشركان جن را اطاعت كردند نه ما را .

[ 20 ] سوره صافّات ( 37 ) : آيه ( 158 ) : و بين شيطان و جنّ نسبت خويشى برقرار كردند .

[ 21 ] سوره زخرف ( 43 ) : آيه ( 19 ) : كافران فرشتگانى را كه بندگان خدا بودند دختران خدا مى‏دانستند .

[ 362 ]

فرشتگانى كه پيش از آدم به زمين آمدند جنّ ناميده مى‏شده‏اند و ابليس از جنّ مى‏باشد ثابت مى‏شود كه ابليس از فرشتگان است . زيرا اختلاف بر سر اين نيست كه ابليس از فرشتگان زمين است يا آسمان بلكه اختلاف اين است كه به طور كلّى ابليس فرشته است يا خير ؟ بنابراين آنها در معنى اختلافى ندارند .