بحث سوّم مسلمين اتفاق نظر دارند . بر اين كه سجود فرشتگان براى آدم

[ 14 ] انّ اللّه خلق آدم من قبضة قبضها من جميع الارض .

[ 15 ] سوره مؤمنون ( 23 ) : آيه ( 12 ) : ما انسان را از عصاره‏اى از گل آفريديم .

[ 16 ] قد انقضى قبل آدم الّذى هو ابونا الف الف آدم و اكثر .

[ 359 ]

سجود به معناى عبادت نبوده است ، زيرا عبادت براى غير خدا كفر است . سپس در معناى سجده اختلاف نظر پيدا كرده و به سه طريق بيان كرده‏اند :

1 سجود براى خدا انجام گرفته و آدم به منزله قبله بوده است همان طور كه سجده كردن بر قبله صحيح است سجده كردن بر آدم نيز صحيح است . دليل صحّت اين استدلال شعر حسّان بن ثابت است .

« ما كنت احسب انّ الامر منصرف
عن هاشم ثم منها عن ابى حسن

اليس اوّل من صلّى لقبلتكم
و اعرف النّاس بالآيات و السّنن [ 17 ] »

در كلام حسّان شاهد مدّعا بر قبله شما نماز خواندند ، مى‏باشد .

2 سجود براى آدم نوعى تعظيم و تحيّت بوده است ، درست مانند سلامى از ناحيه فرشتگان بر آدم . آدمهاى گذشته نوع تحيّتشان تعظيم بوده است همچنان كه سلام در ميان مسلمين مرسوم است . از صهيب نقل شده است : وقتى كه معاذ رضى اللّه عنه از يمن بازگشت براى پيامبر سجده كرد ، پيامبر فرمود اى معاذ اين چه كارى است كه كردى ؟ معاذ گفت من يهود را ديدم كه براى بزرگان علمايشان سجده مى‏كردند و نصارا براى قسّيسين ، از آنها پرسيدم اين چه كارى است كه مى‏كنيد ؟ پاسخ دادند تحيّت انبياست . پيامبر فرمود : بر پيامبرانشان دروغ بسته‏اند .

3 سجود در اصل لغت به معناى انقياد و خضوع است . شاعر به همين معنى سجده را به كار برده است : ترى الاكم فيها سجّدا للحوافر ( يعنى كوهها را مى‏بينى كه بر سم اسبها سجده مى‏كنند ) منظور اين است كه سنگهاى سخت كوه در برابر سم اسبهاى تندرو نرم و انعطاف‏پذير شده‏اند و خداوند

[ 17 ] پندار من اين نيست كه امر رهبرى . از قبيله بنى‏هاشم و سپس از ابى الحسن قطع شده باشد . آيا چنين نيست كه آنها اوّلين كسانى هستند كه بر قبله شما نماز خواندند . و آشناترين مردم به آيات و سنّتهاى پيامبرند .

[ 360 ]

مى‏فرمايد : وَ النَّجمُ و الشَّجَرُ يَسْجُدان ، گياهان و درختان سجده مى‏كنند ، يعنى خاضعند .

سخن امام ( ع ) با قول دوّم مناسبتر است ، زيرا كلمه خضوع پس از سجود به كار رفته و فرموده است و الخضوع لتكرمته .