شرح

در اين بخش ، امام ( ع ) به چگونگى جنگ و پيكار اشاره كرده و فرزندش را از اضطراب و عقب‏نشينى نهى كرده و تأكيد مى‏كند كه اگر كوهها از جا كنده شوند تو از جايت تكان نخور .

[ 571 ]

سخن امام ( ع ) به صورت قضيّه شرطيّه متّصله آمده است و تقدير آن اين است كه اگر كوهها از جا كنده شوند تو از جايت تكان نخور بدين معنى كه هرگز عقب‏نشينى نكن . وقتى كه بنا باشد در مقابل تكان خوردن كوه ( به فرض ) تكان نخورد قهراً در مقابل تغييرات جزئى ديگر به طريق اولى نبايد تغييرى در عزم و اراده بر جنگ پديد آورد . بنابراين سخن امام ( ع ) مبالغه است براى نهى از عقب نشينى . به دنبال اين تأكيد پنج دستور به شرح زير بيان مى‏دارد :

1 اين كه در هنگام جنگ دندانها را بر هم بفشارد و اين مستلزم دو چيز است :

الف دندان بر دندان فشردن مانع سستى و ترس مى‏شود . انسان اين حالت را در سرما و ترسى كه موجب لرزيدن مى‏شود آزموده است كه هر گاه دندانها را بر يكديگر بفشرد لرزش مى‏ايستد و بر بدن خود مسلّط مى‏شود .

ب در اين حالت ضربه به سر زياد اثر نمى‏كند ، همچنان كه امام ( ع ) در جاى ديگر فرموده است دندانها را بر يكديگر فشار دهيد زيرا شمشيرها را از رسيدن به مغز كند مى‏سازد و آن به اين دليل است كه در اين حالت قدرت و سختى در سر متمركز مى‏شود .

2 جمجمه‏ات را به خدا بسپار ، اين كلام استعاره زيبايى است كه جمجمه را به وسيله‏اى تشبيه كرده است كه براى استفاده ديگران به عاريه داده مى‏شود و سپس به صاحبش باز مى‏گردد . بنابراين سود بردن دين خداوند و حزب او از محمّد حنفيّه شباهت پيدا مى‏كند به استفاده كردن از عاريه .

بعضى از شارحان نهج البلاغه گفته‏اند در اين كلام تذكّرى بر محمّد حنفيّه است كه در اين جنگ كشته نمى‏شود ، زيرا آنچه به خدا عاريه داده شود حتماً به سلامت برمى‏گردد . و اين ، اضطراب او را برطرف و دلش را آرام مى‏سازد .

3 توصيه مى‏كند كه قدمهايش را بر زمين استوار سازد و آنها را همانند

[ 572 ]

ميخ محكم كند ، زيرا اين امر دو فايده دارد :

الف اضطراب را فرو مى‏نشاند و تصميم انسان را بر جنگ دوام مى‏بخشد .

ب چنين حالتى نشانه شجاعت و شكيبايى در ناخوشايندهاست و باعث ضعف و شكست دشمن مى‏شود .

4 دستور مى‏دهد كه نگاهش را به انتهاى لشكر دشمن بيفكند و آن بدين لحاظ است كه بداند دشمن چه مى‏كند و به خدعه و حيله‏گرى و موارد ضربه‏پذيرى لشكر توجّه داشته باشد .

5 چشمش را نيم‏باز نگه دارد و اين علامت آرامش و پايدارى و صدمه نديدن است ، چون با تمام چشم برق شمشيرها را نگريستن موجب ترس مى‏شود و چه بسا موجب ضرر چشم شود ، نگاه مطلوب در جنگ غضب آلود و با گوشه چشم مانند شخص كينه‏دار منتظر فرصت نگاه كردن است ، چنان كه امام ( ع ) در جاى ديگر فرمود با گوشه چشم و با خشم دشمن را بنگريد . بعد از اينكه امام ( ع ) به اين پنج ويژگى آگاهى مى‏دهد فرزندش را ، متوجّه مى‏سازد كه پيروزى از جانب خداست چنان كه خداوند فرموده است : « وَ مَا النَّصْرُ اِلاّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ العَزيزِ الحَكيم » [ 1 ] و به اين وسيله ثبات اعتماد به خدا را با توجّه به آيه : « اِنْ تَنْصُرُو اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّت اَقْدامَكُمْ » [ 2 ] تاكيد مى‏فرمايد .

[ 1 ] سوره آل عمران ( 3 ) : آيه ( 126 ) : پيروزى نيست مگر از جانب خداوند بزرگ .

[ 2 ] سوره محمّد ( 47 ) : آيه ( 7 ) : اگر دين خدا را يارى كنيد خدا شما را يارى مى‏كند و قدمهايتان را استوار مى‏سازد .

[ 573 ]