بحث دوّم بيان قوه عملى آن حضرت

چنان كه در گذشته دانستى كمال قوه نظرى به كمال حكمت نظرى ، كمال قوه عملى نيز به كمال حكمت عملى است و كمال حكمت عملى به كمال يافتن نفس است به وسيله ملكه كارهاى نيك . اين ملكه تا

[ 152 ] انّك تسمع ما اسمع و ترى ما ارى الا انّك لست نبىّ .

[ 153 ] الهى ما عبدتك خوفا من عقابك و لا رغبه فى ثوابك و لكن وجدتك اهلا للعبادة فعبدتك .

[ 193 ]

بدان حد است كه انسان بر صراط مستقيم ثابت و از افراط و تفريط در كارها به دور است . و در علم اخلاق ثابت شده است كه اصول فضايل اخلاقى سه امر است :

امر اوّل حكمت اخلاقى است و آن قدرتى است كه انسان را در عمل از افراط و تفريط نگه مى‏دارد . و انسان از بررسى افعال و اقوال و انديشه‏هاى آن حضرت در امور جنگ و مملكت دارى خصوصيّاتى را در مى‏يابد كه ناگزير حكم مى‏كند كه آن حضرت داراى حكمت اخلاقى بوده است و هيچ گاه به طرف تفريط و يا افراط مايل نگشته است ، زيرا افراط مانع از رسيدن به درجه كمال است و جز شر حاصلى ندارد .

امر دوّم پاكدامنى است و آن ملكه‏اى است كه از اعتدال قوه شهويّه به خاطر دخالت عقل عملى حاصل مى‏شود . عقل عملى قوّه شهويّه را بر مبناى عدل اداره مى‏كند و موجب صدور افعالى ميان جمود و فجور كه دو طرف افراط و تفريطند مى‏شود . بزودى بيان خواهيم كرد كه ملكه عفت به دو جهت براى آن حضرت حاصل بوده است .

اوّل آن كه امام ( ع ) زاهدترين شخص بعد از رسول خدا ( ص ) بوده است ،

و جز به قبله حقيقى كه خداوند متعال است به چيزى توجّه نداشته است . و نيرومندترين شخص بوده است بر حذف سرگرميهايى كه انسان را از ملاقات با خدا باز مى‏دارد و هر كس داراى چنين ويژگى باشد مالك هواى نفس خويش است و اختيار شهوات را به دست عقل سپرده است . در اين كه امام ( ع ) وارسته‏ترين انسان بعد از رسول خدا ( ص ) بوده به تواتر معلوم است بنابر اين ضرورتا ثابت مى‏شود كه داراى ملكه عفّت بوده است .

دوم سخن پيامبر ( ص ) در حق آن حضرت است : « بار خدايا حق را با على بدار هر جا كه هست » شك نيست كه دعاى پيامبر مورد قبول است و آن كه حق لازمه افعال و حركات وى باشد محال است كه باطل در او راه يابد ، زيرا يك

[ 194 ]

چيز ، دو لازم مختلف ( هم حق و هم باطل ) ندارد . پس قطعا محال است كه على ( ع ) پيرو هواى نفس باشد و معناى عفّت همين است .

از امورى كه بردارا بودن ملكه عفّت آن حضرت تأكيد دارد ، روايتى است كه آن حضرت هرگز غذاى سير نخورد و از همه مردم از جهت لباس و غذا بيشتر در مضيقه بود ، و به قرصى از نان جو اكتفا مى‏كرد و به ندرت گوشت مى‏خورد و بارها مى‏فرمود : شكمتان را قبرستان حيوانات قرار ندهيد . » [ 154 ] كه مقصود حضرت از بيان اين مطلب بى‏علاقه كردن مردم به خوردن گوشت بوده است و تمام گفتار حضرت زهد از دنيا و خوشيهاى آن مى‏باشد .

سوّم شجاعت شجاعت ملكه‏اى است كه از اعتدال قوه غضبيه با توجه به دخالت عقل در قواعد آن ، براى نفس حاصل مى‏شود . اعمالى كه از نفس در اين رابطه صورت مى‏پذيرد حدّ وسط ميان ترس و بى‏باكى است . ثبوت اين فضيلت براى امام ( ع ) به تواتر روشن است تا آن جا كه شجاعت على ( ع ) درباره مردان شجاع ضرب المثل است .

چون دانستى كه ملكه اخلاق و عفّت و شجاعت به كاملترين وجهى براى على ( ع ) ثابت است و روشن شد كه اين سه خصلت لازمه عدالت است ، ثابت مى‏شود كه ملكه عدالت براى آن حضرت مسلّم بوده است .

امّا بقيه اقسام حكمت عملى ، مانند حكمت سياسى و مديريّت منزل چنان كه دانستى فايده آن دو اين است كه مردم دليل مشاركت خود را در امور اجتماعى بدانند تا در جهت مصالح نظام اجتماعى و اداره امور همكارى كنند .

امام على ( ع ) در اين قسم حكمت داراى برجستگى خاصّى بوده است ،

براى شناختن اين حقيقت توضيح مجمل و مفصّل زير تو را كفايت مى‏كند .

[ 154 ] لا تجعلوا بطوونكم مقبرة للحيوان .

[ 195 ]

امّا اجمال ، محققا شريعت اسلام تمام مقاصد اجتماعى از حكمت سياسى تا اداره منزل را به بهترين وجه و كاملترين صورت در برداشته به گونه‏اى كه تمام دانشمندان براى فراگيرى آنها به شريعت روى مى‏آورده‏اند و روشن است كه على ( ع ) به آنها تمسّك مى‏كرده و بيان كننده و نشر دهنده احكام كلّى شريعت بوده است . و امور مجمل شريعت را شرح مى‏داده بدون آن كه يك حرف آن را تغيير دهد ، يا به هدف نرسيده باز ايستد و لازمه اين عمل آگاهى امام بر تمام امور از حكمت سياسى تا اداره منزل مى‏باشد .

امّا به طور تفصيل ، براى دانستن اين حقيقت كه على ( ع ) كاملترين فرد بعد از پيامبر ( ص ) در حكمت سياسى و مديريّت منزل بوده است ، بايد به مطالعه نامه‏ها و عهدنامه‏هاى آن حضرت به كارگزاران و فرمانداران و امرا و قضاتش بپردازى ،

مخصوصا عهدنامه‏اى كه براى مالك اشتر نخعى نوشته است ، زيرا در آن عهدنامه از ظرافتهاى امور شهر نشينى و نظام و اصول اجتماعى و زيباييها و لطايف به اندازه‏اى است كه در جاهاى ديگر نيست . اضافه بر اين به تواتر ثابت شده است كه بزرگان صحابه به حسن تدبير و درايت آن حضرت اعتراف داشته و در امورشان با آن حضرت مشورت مى‏كرده‏اند . در موارد زيادى كه در نهج البلاغه و غير آن ياد شده به آن حضرت براى كيفيّت سازماندهى لشكر و جنگها و مصالح كلى و جزئى جامعه مراجعه مى‏كردند . مانند نظر خواهى عمر براى بيرون رفتن مسلمين از شهر براى جنگ با روميان و موارد مشهور و معروف ديگرى كه نقل شده است مانند نظرات مفيدى كه براى مصالح امور و ايجاد ترقّيات اجتماعى كه ان شاء اللّه بزودى خواهى دانست ، اظهار فرموده است .