راه دست يافتن به وجه شبه جدا كردن وجه شبه از چيزهايى است كه مشبّه به را از ديگر اشيا جدا مىكند . مثلا هر گاه كسى بخواهد چيزى را به چيزى در جهت حركت تشبيه كند فقط لازم است مشابهت بين دو كيفيّت حركت ، بدون در نظر گرفتن
[ 110 ]
جسم متحرّك و ساير صفات عرضى آن را رعايت كند . چنان كه ابن معتزّ در سروده زير رعايت كرده است :
و كانّ البرق مصحف قار
فانطبقا مرّة و انفتاحا [ 57 ]
شاعر در اين شعر به همه اوصاف برق و معانى آن جز كيفيّتى كه چشم از انبساط و انقباض مىبيند توجّه نكرده است . و سپس به اوصاف حركت به دقّت نگريسته است تا ببيند كدام صفت شباهت بيشترى دارد به آنچه كه قرائت كننده انجام مىدهد . مشابهت را در باز و بسته شدن بهتر يافته است . حسن تشبيه در شعر بدان جهت نيست كه شاعر جمع بين مختلفين ( باز و بسته شدن ) كرده است ، بلكه به دليل موافقتى است كه در جهت تشبيه ميان كيفيّت برق و باز و بسته شدن كتاب و انطباق كامل در اتّفاق و اختلاف بين آن دو موجود است مىباشد و از چيزهايى كه در جامعيّت بين دو مختلف مناسبت دارد . گفته شاعر عرب است كه چيزى را علّت ضدّ آن قرار داده است :
اعتقنى سوء ما صنعت من الرّق
فيا بروزا على كبدى
فصرت عبد السّوء فيك
و ما احسن سوء قبلى الياحد [ 58 ]
ركن سوم