قوله عليه السلام : و لقد رأيت اصحاب رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله الى آخره .

اين فراز از كلام امام ( ع ) در ستايش و مدح صحابه مخصوص ( پيامبر ) و بيان منزلت و مقام آنها در خائف بودن از خدا و دين اوست . و ترغيبى بر كسب چنان فضايل براى ديگران مى‏باشد . و با اين بيان « كه احدى را نديده‏ام مانند آنها باشد » شنوندگان را بر سر غيرت مى‏آورد تا مگر براى به دست آوردن فضيلتهاى عبادى اخلاقى كه اصحاب خاص رسول گرامى اسلام داشتند ، و اينان ندارند تلاش كنند . آنگاه حضرت اوصافى را به شرح زير براى صحابى خاص پيامبر حق ،

مى‏آورند .

1 موى سرشان پريشان و صورتشان خاك آورد است . اين كلام حضرت اشاره به لاغرى پوست بدن اصحاب و ترك زينت و لذّتهاى دنيوى آنها دارد .

2 شب را با قيام و سجده زنده مى‏دارند : اين جمله امام ( ع ) اشاره به اين است كه شب را بنماز صبح مى‏كنند ، چنان كه خداوند متعال در اين باره مى‏فرمايد :

وَ الّذينَ يَبيتون لِرَبّهم سُجّداً و قياماً [ 8 ] .

3 ميان پيشانى و صورتشان از جهت استراحت نوبت بندى كرده‏اند .

يعنى هرگاه يكى از آنها بر اثر سجده طولانى پيشانى‏اش خسته شود ، براى رفع خستگى آن ، صورت بر خاك مى‏نهد .

4 از ياد معاد همچون كسى هستند كه پا بر آتش سوزان گذاشته باشد .

[ 8 ] سوره فرقان ( 25 ) آيه ( 64 ) : آنان كه در رضاى پروردگارشان شب را به سجده و قيام سپرى مى‏كنند .

[ 858 ]

اين كلام اشاره به بيتابى و اضطرابى است كه از ياد معاد و ترس قيامت به آنها دست مى‏دهد ، چنان كه شخص پا بر آتش نهاده از حرارت آن تاب نمى‏آورد اينان نيز ناراحتند و بيتابى مى‏كنند .

5 ميان دو چشمشان « پيشانى » همچون زانوى بز ، بدليل سجده‏هاى طولانى پينه بسته است . وجه شباهت اين است كه جايگاه سجده در چهره آنها بتدريج كبود و پس از مدّتى پوستش مى‏ميرد و سخت و سفت مى‏شود . چنان كه زانوى بز « بعلّت خوابيدن بر زانو » روى زمينهاى خشك و خشن پينه مى‏بندد .

6 هنگامى كه در نزد آنها ياد خدا آورده شود ، چنان چشمهايشان پر از اشك مى‏شود ، كه گريبان و دامنشان را تر مى‏كند .

بعضى از روات نهج البلاغه كلمه « جيوبهم » را « جباههم » كه بمعنى صورت است ، قرائت كرده‏اند . مطابق اين روايت‏تر شدن صورت از اشك چشم ،

در حال سجده ممكن است [ 9 ] .

چنان كه درخت از باد تند مى‏لرزد ، آنها از خوف عذاب پروردگار و يا محروم ماندن از رحمت الهى ترس دارند و بر خود مى‏لرزند .

گاهى ترس و اضطراب بدليل ترس از كيفر خداوند است و گاهى بدليل شوق و علاقه وافرى كه به ثواب خداست و انسان مى‏ترسد كه از آن محروم شود .

اين سخن امام ( ع ) مطابق كلام حق تعالى است كه مى‏فرمايد : « الّذين اذا ذُكِرَ اللَّه وَ جِلت قُلُوبهم » [ 10 ] .

[ 9 ] تر شدن صورت از اشك چشم در حال سجده ممكن نيست . م .

[ 10 ] سوره انفال ( 8 ) آيه ( 2 ) : مومنان كسانى هستند كه هرگاه ياد خدا به ميان آيد دلهايشان ترسان مى‏شود .

[ 859 ]