قوله عليه السلام : و ان تركتمونى الى آخره . . .

يعنى اگر مرا به خودم واگذاريد و قبول خلافت را از من نخواهيد ، در فرمانبردارى اميرى كه انتخاب كنيد همچون يكى از شما نه ، بلكه شايد فرمانبردارتر از شما نسبت به آن امير خواهم بود . اظهار اطاعت امام ( ع ) از خليفه‏اى كه آنها انتخاب مى‏كردند به دين دليل بود كه امام ( ع ) وجوب اطاعت از پيشوا را از ديگران بهتر مى‏دانست .

در اين كه امام ( ع ) فرمود شايد فرمانبردارتر باشم بدين لحاظ است كه اگر به فرض آنها اميرى براى خود انتخاب مى‏كردند و آن امير بر خلاف فرمان خدا عمل مى‏كرد امام ( ع ) در برابر چنين اميرى فرمانبردارتر از آنها نبود كه بماند مخالفت هم مى‏كرد ، پس چون احتمال اينكه آنها اميرى انتخاب مى‏كردند و او

[ 810 ]

موافق يا مخالف فرامين الهى عمل مى‏كرد بوده است ، بكار بردن كلمه « شايد » بجا و مناسب بوده است .

كلمه « واو » در كلام امام ( ع ) كه فرمود « و أنا » به معناى حال و كلمه « وزيرا و اميرا » حال هستند . عمل كننده در اين دو حال فعلى است كه جار و مجرورها بدان متعلق هستند . يعنى فعل « كنت » معناى كلام چنين است : در حالى كه من وزير شما باشم از اينكه فرمانروا و امير ، براى شما باشم بهتر است .

مقصود امام ( ع ) از وزير ، معناى لغوى ، يعنى كمك كار و پشتيبان مى‏باشد . كه بار سنگين مشورت را بدوش دارد . روشن است كه امام ( ع ) همواره وزير مسلمين و معاضد و پشتيبان آنها بود .

خيريّت امير نبودن امام ( ع ) براى مسلمانها سهولت كار آنها در امر دنيا بوده است . چه اگر آن حضرت خليفه مى‏بود آنها را بر امورى كه بر خلاف طبع و ميل‏شان بود مانند پيكار در راه خدا و صبر و استعانت وا مى‏داشت بعلاوه بيت المال را بطور مساوى بين مستمندان تقسيم مى‏كرد ، چنان كه انجام داد و آنها را از چيزهايى كه مختصر منعى در شريعت داشت باز مى‏داشت و اين همه بظاهر خير آنها نبود و آنها را بمخالفت وا مى‏داشت چنان كه وا داشت .

امّا اگر وزير مى‏بود اين مشكلات نبود ، چون وزير وظيفه‏اى جز مشورت و راى زنى شايسته و كمك در جنگ ندارد . و هر گاه مسئول را نتواند بر كار نيك الزام كند بر خلاف نظر او رأى مى‏دهد . البتّه اين خيريّت ما در آغاز كه خلافت را در نمود مطرح كرد ، زيرا جمله « اگر فرمانم را اجابت كنيد » براى به طمع انداختن مردم بر اجابت و پذيرش آورده شده است .

[ 811 ]