قوله عليه السلام : عباد اللّه إلى آخره

پس از بيان صفات و ويژگيهاى حق تعالى ، امام ( ع ) شروع به پند و موعظه و اندرز كرده و فرموده است . « پيش از آن كه مورد سنجش اعمال قرار گيريد نفس خويش را بسنجيد » . مقصود از وزن كردن نفوس در دنيا رسيدگى به اعمال و تطبيق دادن آنها بر ترازوى عدالت است . يعنى دقيقا مراعات حد وسط امور را كه از افراط و تفريط بدور است داشته باشند . چه دو طرف افراط و تفريط بمنزله دو كفّه ترازويند كه اگر يكى از دو طرف فزونى يابد ،

[ 5 ] سوره بقره ( 2 ) آيه ( 246 ) : كيست آن كه به خداوند قرض نيكو بدهد .

[ 671 ]

نقصان پديد مى‏آيد و زيان حتمى است . و منظور از ميزان آخرت ، طبق نظر متكلّمان كه ظاهر شريعت مى‏باشد ، مفهومش روشن و نيازى به توجيه و تأويل ندارد . ولى مطابق نظر پويندگان طريقت از صوفيّه ، آن چيزى است كه امام غزّالى ( ره ) بدان اشاره كرده است . براى توضيح مطلب بيان خود غزالى ( ره ) در اين مورد كفايت مى‏كند كه فرموده است : وابستگى نفس ببدن ، ايجاب مى‏كند ، كه بدن ، همچون حجابى براى درك حقايق امور باشد . و با مرگ ، حجاب بدن بر طرف مى‏شود چنان كه خداوند متعال در اين مورد فرموده است : فكشفنا عنك غطاءك فبصرك اليوم حديد [ 6 ] .

از چيزهايى كه براى انسان در روز قيامت كشف مى‏شود ، تأثير اعمال است كه چه مقدار انسان را به خدا نزديك و يا دور مى‏سازد ، و از اين مهم‏تر حتّى اندازه تأثير بيشترى كه بعضى اعمال نسبت به بعضى دارند روشن مى‏شود .

در قدرت خداوند متعال است كه براى مخلوقات چنان مقرّر دارد كه در آن واحد مقدار اعمال به اضافه تأثير آنها ، در دورى و نزديكى از خداوند را بداند . با توجّه به توضيح فوق در تعريف ميزان و ترازوى سنجش بايد گفت : ميزان ، چيزى است ، كه زيادى و نقصان عمل ، و ميزان تأثيرش با آن تشخيص داده و سنجيده شود . هر چند در عالم محسوسات ميزان انواع گوناگونى دارد از جمله :

1 ترازوى معروفى است كه بدان « قپان » مى‏گويند .

2 اسطرلاب براى اندازه‏گيرى حركات فلك ترازوست .

3 خط كش براى تعيين اندازه خط به كار مى‏رود .

4 آهنگ و نت براى اندازه‏گيرى صداها ميزان به حساب مى‏آيد .

همه ميزانهاى ياد شده فوق براى سنجش حقيقى ميزانند و بوسيله همه آنها

[ 6 ] سوره ق ( 50 ) آيه ( 22 ) : آن روز كه حجاب جسمت را از روى جانت بر طرف كنيم چشمانت همه چيز را بروشنى خواهد ديد .

[ 672 ]

كم و زياد سنجيده مى‏شود ، و معيار سنجش در همه آنها وجود دارد ، و به هنگام تشكيك ، شكل ميزان براى حس كارساز ، و ميزان تمثيل براى تخيّل مفيد معنى مى‏باشد .