شرح

سيد رضى ( ره ) در مورد جمله : « فما عدا ممّا بدا » اظهار نظر مى‏فرمايد : اول كسى كه از او اين جمله را شنيده‏ام على ( ع ) است .

پس از اين كه امام ( ع ) ابن عبّاس را از ديدار با طلحه به لحاظ مصلحتى كه خود مى‏دانست ، منع كرد ، دليل منع ملاقات را بيان داشت و فرمود كه اگر طلحه را ملاقات كنى او را به صورت گاوى با شاخهاى كج و تيز و آماده حمله خواهى ديد .

حضرت ، طلحه را به گاو تشبيه كرده و جهت مشابهت را ، شاخهاى كج او قرار داده است . عاريه آوردن لفظ شاخ كنايه از شجاعت ، و دلاورى طلحه است ، لفظ « عقص » براى بيان اين نكته است كه شجاعت ، قوت و نيرومندى موجب رام نبودن و در فرمان قرار نداشتن شده ، زمينه خود بزرگ‏بينى و خودنگرى را براى مرد شجاع فراهم مى‏آورد . در عبارت حضرت دو استعاره به كار رفته است :

استعاره اول : با توجّه به شاخ كه وسيله دفاع حيوان است و چنان كه گاو با

[ 130 ]

شاخ از خود دفاع مى‏كند . مرد شجاع به اتكاى نيرومندى و اميد به پيروزى ، از خود دفاع مى‏كند و تسليم فرمان غير نمى‏شود .

در استعاره دوّم ، جهت استعاره اين است . چنان كه گاو به هنگام اراده كارزار شاخهاى خود را كج مى‏كند ، سرش را پايين مى‏اندازد ، متوجّه دشمن مى‏شود و همزمان بادى از دماغ خود خارج مى‏كند كه حاكى از گمان غلبه بر خصم و شدت غضب است و اين تصور كه حريف در مقابلش چيزى نيست .

بدين‏سان مشبّه يعنى طلحه در موضوع سخن ما چنين است .

امام ( ع ) مى‏دانست كه به هنگام ديدار ابن عباس ، طلحه چنين حالتى را به خود خواهد گرفت ، و خود را آماده كارزار نشان خواهد داد و به سبب خودبينى و غرور از اطاعت و فرمانبردارى سر باز خواهد زد . و اين تشبيه بسيار جالبى است .

احتمال ديگر در عبارت اين است كه وجه تشبيه ، پيچيدگى طلحه در افكار و انديشه ، و منحرف بودنش از طريق يارى دادن به حضرت مانند پيچيدگى شاخ گاو مى‏باشد ، در اين صورت ، امر عقلى ( پيچيدگى فكرى ) به امر حسّيى ( شاخ گاو ) تشبيه شده است .

بعضى ادّعا كرده‏اند كه طلحه پيش از جنگ احد ، خود بزرگ بين نبود ، اين غرور و تكبّر در آن روز بر وى عارض شد ، و به اين ابتلاى بزرگ دچار شد .

امام ( ع ) پس از منع ابن عباس از ديدار با طلحه ، دستور داد كه با زبير ملاقات كند ، و دليل اين امر را نرمخو بودن زبير دانست . و به طور استعاره لفظ « الين عريكة » را كنايه از خوش برخوردى و نيك خلقى آورده است .

در محاوره و گفتگو گفته مى‏شود : فلان شخص « ليّن العريكه » ( خوش خلق ) است هنگامى كه ديدار وى آسان باشد ، و رنج و جاذبه زيادى را طلب نكند . مانند پوست نرمى كه به آسانى تا مى‏خورد ، پيچيده مى‏شود .

مى‏گويند : فلان كس « شديد العريكه » ( بد خلق ) است هنگامى كه حالتى

[ 131 ]

ضد حالت فوق را از خود بروز دهد .

براى امير مؤمنان ( ع ) ، روشن بود كه زبير انعطاف‏پذير است ، به همين دليل ابن عباس را امر كرد تا با وى ملاقات كند . چون خلق و خوى او را بخوبى مى‏دانست كه قابل جذب است ، به پند پذيرى و موعظه نزديك است ، و صله رحم را به ياد دارد .

امام ( ع ) نيكوترين نوع دلجويى را ، با يادآورى قوم و خويشى خود با وى به كار برد ، كه به نظر مى‏رسد ، موجب انگيزش ميل و پذيرش سرشتهاى سالم شود .

خداوند متعال از گفته هارون برادر حضرت موسى ( ع ) در برانگيختن عواطف آن جناب چنين نقل مى‏كند :

يَا ابنَ اُمِّ لاتَأخُذْ بِلِحيَتى وَ لا بِرَأسى يا ابنَ اُمِّ اِنَّ القَومَ اِستَضْعفوُنى [ 1 ] در اين دو آيه عبارت « يا ابن امّ » به كار رفته ، تا عواطف موسى برانگيخته شود و دل وى به دست آيد و با يادآورى حق برادرى توجّه حضرت موسى ( ع ) را به خود جلب كند . با هيچ عبارت ديگرى ممكن نبود هارون بتواند برادرش را رام كند .

درباره خويشاوندى امام ( ع ) با زبير ، بايد گفت كه ابو طالب وصفيّه مادر زبير از اولاد عبد المطلّب پسر هاشمند .

در شرح عبارت حضرت : « فما عدا ممّا بدا » « چه چيز سبب گرديد كه پس از موافقت مخالفت كردى » ابن ابى الحديد بيان داشته است كه « عدا » بمعنى « صرف » بازگشتن منصرف شدن و « من » بمعناى « عن » تجاوز كردن و دور شدن به كار رفته است . معناى جمله اين است كه ، چه چيز تو را از آنچه آشكار كردى منصرف كرد . يعنى آنچه تو را پس از اظهار بيعت ، و قبول اطاعت از انجام آن

[ 1 ] سوره طه ( 20 ) آيه ( 93 ) : اى پسر مادرم سر و محاسنم را به عنوان مجازات مگير مردم مرا دچار ضعف و ناتوانى كردند .

[ 132 ]

بازداشت چه چيز بود ؟ . با اين توضيح ابن ابى الحديد ضمير مفعولى از جمله « عدا » حذف شده است ، البتّه حذف ضمير مفعولى فراوان صورت مى‏گيرد . چنان كه در فرموده حق تعالى : وَ اسْئَلْ مَنْ اَرْسَلْنا قَبْلِكَ [ 2 ] ضمير از ارسلنا كه در اصل ارسلناه بوده افتاده است .

قطب الدّين راوندى براى اين فرموده حضرت دو معناى زير را بيان كرده است : 1 چه چيز تو را بازداشت از آنچه در مورد بيعت از خود ، پيش از اين حالت آشكار نمودى ؟

2 چه چيز تو را واداشت به تغيير اراده‏اى كه براى انسانها پيش مى‏آيد .

توجّه به معنى دوّم مى‏فهماند كه مفعول دوّم فعل « عدا » كه محتواى سخن بر آن دلالت دارد حذف شده است . مفهوم عبارت با اين فرض چنين خواهد بود : چه چيز تو را از آنچه تصميم داشتى بركنار كرده ، سرگرمت ساخت ، و از اين كه برايت يارى كردن ما روشن بود ، بازت داشت .

ابن ابى الحديد بر قطب الدين اعتراض كرده و اظهار داشته است ، كه توجيه دوّم قطب الدّين نسبت به معنى اوّلى كه آورده . هيچ گونه برترى ندارد ، جز مفعول محذوفى كه آن هم نادرست و فاسد است . توضيح مطلب اين كه قطب الدّين فعل « عدا » را در هر دو توجيه به يك معنى « بازداشتن » گرفته و جمله « ممّا كان بدا منك » را در هر دو معنا يكسان تفسير كرده است با اين وصف تفاوتى ميان دو توجيه باقى نمى‏ماند . اضافه فاسدى كه در تفسير قطب الدّين به نظر مى‏رسد اين است كه او مى‏پندارد فعل « عدا » متعدّى به دو مفعول است با اين كه تمام علماى نحو اين پندار را نادرست مى‏دانند .

به نظر شارح اشكال ابن ابى الحديد بيشتر به معناى اوّلى كه قطب الدّين راوندى نقل كرده مربوط است ، تا معناى دوّم به دليل اين كه « ما عدا » به معناى

[ 2 ] زخرف ( 43 ) آيه ( 45 ) : از فرستادگان پيش از خود بپرس .

[ 133 ]

« صرف و انصراف » به نظر ابن ابى الحديد ، و به معناى « منع » و بازداشتن به گمان قطب الدّين تفاوت زيادى ندارد ، هر چند معناى بازداشتن از معناى انصراف عمومى‏تر باشد .

ولى اعتراض ابن ابى الحديد بر راوندى ، كه ميان دو معنايى كه فرد اخير نقل كرده فرقى نيست ، وارد نيست زيرا معناى « بدا » در معناى اوّل قطب الدّين آن چيزى است كه براى مردم با توجه به بيعت زبير با امير مؤمنان ظاهر شده ، و در معناى دوّم « بدا » آن چيزى است كه براى زبير درباره يارى و فرمانبردارى آشكار شده است . مسلّم است آنچه از انسان براى غير آشكار شود با آنچه براى خود انسان از ناحيه خويش و يا ديگران ظاهر شود فرق دارد . منظور از افزونى بيفايده و فاسدى كه در اعتراض ابن ابى الحديد به قطب الدّين آمده « لفظ » مفعول دوم براى فعل « عدا » است . كه به نظر مى‏رسد اشتباه قلمى قطب الدّين و يا نسخه‏بردار باشد . تأييد اين مدّعا اين است كه قطب الدّين ، مفعول اول عدا « ك » را آشكار كرده ، تا تغييرى براى گفته‏اش كه مفعول « عدا » حذف گرديده باشد .

نظر شارح درباره وجوهى كه در تفسير فرموده حضرت نقل شد ، اين است كه : هر چند شما احتمال بدهيد كه اين معانى تفسير عبارت امام ( ع ) باشد ، ولى هر كدام بنوعى از ظاهر سخن حضرت بدور است بدين توضيح كه : چون مدائنى فعل « عدا » را در تفسير كلام امام ( ع ) بر معناى حقيقى خود ، عدول و بازگشت ،

حمل كرده ، و جمله « ما بدا » را بر فرمانبردارى سابق زبير ، بنابر اين ناچار شده است كه « من » را به معناى « عن » بگيرد ، تا فعل « عدا » معناى عدول و بازگشت بدهد .

« من » را به معناى عن گرفتن خلاف ظاهر معناى جمله است .

قطب الدّين راوندى هم فعل « عدا » را به معناى منع عاقّ و شغل گرفته و « ما بدا » را بر فرمانبردارى پيشين زبير در مورد بيعت با آن حضرت حمل كرده است .

در توجيه قطب الدّين جز اين كه « من » را به معناى « عن » بگيريم ، درست نيست .

[ 134 ]

حق اين است كه فعل « عدا » به معناى تجاوز و گذشتن و « من » براى بيان جنس است ، معناى گفتار حضرت چنين مى‏باشد ، كه چه چيز تو را از امورى كه بعدها برايت آشكار شد ، از بيعت با ما دور ساخت . با اين توجيه ، الفاظ را از معناى اصلى و قراردادى‏شان دور نكرده و استوارى و زيبايى سخن نيز حفظ شده است .

امام صادق ( ع ) از پدرش و او از جدّش روايت كرده كه از ابن عباس درباره اين مأموريت پرسيدم . گفت امام مرا پيش زبير فرستاد . هنگامى كه پيام حضرت را ابلاغ كردم ، او جز اين جمله « ما همان چيزى را كه على ، طالب است خواهانيم » پاسخى نداد . گويا نظرش سلطنت بود . بازگشتم و جواب او را به امير مؤمنان ( ع ) خبر دادم .

به گونه ديگرى از ابن عباس در اين باره روايت نقل شده است . او گفت هنگامى كه پيام حضرت را به زبير ابلاغ كردم ، در پاسخ جز اين عبارت كه : من با ترس شديد بدان دل بسته‏ام سخنى نگفت . از ابن عباس سؤال شد كه منظور زبير چه بود ؟ ابن عباس گفت معناى سخن او اين است كه من با ترس به امارت و حكومتى كه در دست شماست دلبسته‏ام .

بعضى گفته زبير را بطريقى ديگر تفسير كرده اظهار داشته‏اند ، منظور زبير اين است كه « من با ترس شديد درباره گناهم به آمرزش خدا دل بسته‏ام . »

[ 135 ]