شرح

سيد رضى ( ره ) درباره اين عبارت حضرت ، « و لا بقى منكم آبر ، » سه قول نقل كرده :

1 « آبر » كه به معناى اصلاح كننده است و از قول عرب كه مى‏گويند :

« يأبر النخل » يعنى درخت خرما را هرس كرده گرفته شده است . در اين عبارت معنايش چنين خواهد شد : هيچ اصلاح كننده درختى از شما باقى نماند .

2 به روايت ديگر « آثر » آثر كسى است كه حديث را روايت كند به نظر سيّد رضى ( ره ) درستترين معنا در اين عبارت همين معناست . گويا امام ( ع ) منظورشان اين است كه از خوارج خبر دهنده‏اى باقى نماند و قطع نسل گردند ،

كسى كه بتواند خبرى را نقل كند از آنان در روزگار باقى نماند .

3 روايت ديگر « آبز » بازاى نقطه‏دار كه به معناى قيام كننده است ، يعنى جنبنده‏اى از شما بر جاى نماند . عرب به هلاك شونده هم « آبز » مى‏گويد .

مى‏گويم ( شارح ) در علّت ايراد اين كلام چنين روايت شده است : هنگامى كه در صفّين قرار داد ترك مخاصمه منعقد و حلّ و فصل نزاع به عهده حكمين ميان على ( ع ) و معاويه واگذار شد ، خوارج كناره‏گيرى كرده ، از هر سو فرياد برآوردند كه حكمى جز حكم خدا نيست . أى على حكم از آن خداست نه از آن تو .

خدا چنين مقرر كرده بود كه معاويه و يارانش تحت فرمان تو قرار داشته باشند .

وقتى كه ما به حكميّت راضى شديم دچار لغزش شده ، اشتباه كرديم . انحراف و اشتباه ما برايمان روشن شده ، به خدا برگشتيم و توبه كرديم ، تو نيز اى على همچون ما به سوى خدا برگرد و توبه كن . بعضى از خوارج بى‏ادبى را به حدّ كمال رسانده گفتند : تو اشتباه كردى ، ابتدا به كفر خود گواهى بده و سپس توبه كن تا از تو اطاعت كنيم .

حضرت در زمينه اين هتّاكى‏ها با اين سخن به آنان پاسخ فرمودند .

حضرت در آغاز سخن ، آنها را به گرفتار شدن به بادهاى تند و شديد نفرين

[ 327 ]

مى‏كند ، و آرزوى هلاكت و نيستى آنها را به سبب كلام اهانت آميزشان دارد .

و پس از آن خوارج را سركوفت زده پيشنهاد آنها را كه حضرت بايد به كفر خودش شهادت داده و سپس توبه كند ، به صورت طرح سؤال انكارى كه نمايانگر خطا و اشتباه آنان در پيشنهادشان مى‏باشد ، رد مى‏كند زيرا خواست آنها گواهى دادن حضرت بر كفر خودش بود ، و اين اشتباه است چه اين كه شهادت انسان بر عليه خودش به كفر و گمراهى ، انحراف از حق ، و هدايت نيافتن به راه خداست ، با اين كه امام ( ع ) از اوّل مومنين ، و راه يافتگان به خدا بود .

بعد از اين نفرين حضرت خوارج را به دو امر آگاه مى‏سازد . و به طريق زير :

1 چون بر اثر اين مخالفت مورد خشم و غضب امام واقع مى‏شوند . پس لازم است كه هر چه زودتر به سوى حق باز گردند ، و از راهى كه رفته‏اند ، منصرف شده از تفرقه دست بردارند .

2 خبر غيبى كه درباره آينده آنها داده است كه به چه ذلّت و خوارى دچار و گرفتار شمشيرهاى برّانى خواهند شد . اين فرموده حضرت كنايه است از كشتار خوارج پس از آن بزرگوار كه بوسيله مهلّب بن ابى صغرة [ 1 ] و جز او صورت گرفت .

اين خبر را حضرت به منظور بازگشت و جذب آنها به سوى حق بيان فرموده‏اند تا تحت تأثير فريبكاريهاى غير قرار نگيرند .

امام ( ع ) با بيان اين عبارت : « استبدادى كه ستمگران درباره شما ( خوارج ) سنّت قرار مى‏دهند » ، اشاره فرموده‏اند ، به آنچه سلاطين و كارگزاران ستمگرشان درباره خوارج پس از آن بزرگوار اعمال داشتند ، مانند گرفتن ماليات ، غنايم جنگى ، هتك حرمت و جز آن .

نفرين حضرت درباره آنها تحقّق يافت پس از شهادت آن امام همام ،

[ 1 ] خوارج در زمان امارت عبد اللّه زبير در اطراف بصره شورشى بر پا كردند ، و به وسيله مهلّب بن بنى صغرة سركوب شدند ، شرح مفصل آن را بايد از كتب تاريخ و نهج البلاغه ابن ابى الحديد تحقيق كرد .

[ 328 ]

همواره خوارج در خفّت و خوارى همه جانبه و كشتار بيرحمانه قرار گرفتند ، تا زمانى كه خداوند متعال ، همه آنها را به هلاكت رسانده و به نيستى كشانيد .

چگونگى جنگهاى خوارج ، كشته شدنشان ، و كشندگانشان را بايد بطور مفصّل در كتاب خوارج 2 مطالعه كرد .

-----------
( 2 ) از مداينى است ، منهاج البراعه ، ج 4 ص 354 .

[ 329 ]