شرح

مرحوم سيد رضى ، پس از ذكر اين خطبه شريفه آن را مورد ستايش قرار داده ،

و چنين مى‏گويد : « تنها سخنى كه مى‏تواند انسانها را به زهد ، نسبت به دنيا و كار براى آخرت وادار كند ، اين سخنان برجسته امام ( ع ) است كه دلبستگى انسان را از آرزوهايش مى‏كند و جرقه‏هاى پندپذيرى و تنفّر ( از گناه ) را در وجود او روشن مى‏سازد » و از شگفت‏ترين فرازهاى اين خطبه اين است : « آگاه باشيد كه امروز روز تمرين و فردا روز مسابقه است ، جايزه برندگان ، بهشت و سرانجام بازندگان آتش جهنّم است . » در اين سخن گرانقدر علاوه بر شكوه لفظ و عظمت معنا و درست مجسّم كردن مطلب و تشبيهاى واقعى رازى شگفت و معنايى ظريف نهفته است آنجا كه مى‏فرمايد : و السّبقة الجنّة و الغاية النّار امام ( ع ) در اين دو جمله ، راجع به نتيجه مسابقه كه دو معناى مختلف دارد دو لفظ متفاوت آورده است و چنانكه در مورد بردن و پيروزى به جمله : السبقة الجنّة تعبير فرموده ، در مورد باختن به : و السبقة النّار تعبير نكرده است زيرا معمولا سبقت گرفتن ، نسبت به امور دوست داشتنى است ، و اين ، صفت بهشت است و در دوزخ و آتش آن اين معنا ، وجود ندارد و از آن به خدا پناه مى‏بريم ، بنابر اين ، چنين تعبيرى درست نبوده است ، پس به اين علت امام ( ع ) مى‏فرمايد : و الغاية النّار زيرا غاية كه به معناى مطلق پايان است چيزى است كه آدمى ناگريز به آن مى‏رسد . بنابر اين ،

[ 90 ]

تعبير به « غايت » بر خلاف « سبقت » در هر دو مورد صحيح است و غايت در اين مورد مثل كلمه مصير و مآل است كه به معناى سرانجام و مقصد مى‏باشد كه خداوند متعال در قرآن مى‏فرمايد : قُلْ تَمَتَّعُوا فَاِنّ مَصيرَكُمْ اِلىَ النّار [ 2 ] و در اين جا درست نيست كه گفته شود : سبقتكم الى النّار « سرانجام مسابقه شما آتش است » .

اكنون ، در اين خطبه خوب دقت كنيد كه باطنش شگفت‏آور و ظريف و مضامين آن بسيار عميق است و بيشتر سخنان امام ( ع ) چنين است . و در پايان معرفى اين خطبه بيان مى‏دارد كه در برخى ديگر از نسخه‏هاى نهج البلاغه چنين آمده است : و السّبقة الجنّة به ضمّ سين ، و « سبقه » در لغت به معناى جايزه است خواه ثروت و مال يا آبرو و مقام باشد . هر دو كلمه از نظر معنا به همديگر نزديكند ،

زيرا هر دو به معناى چيزى است كه در برابر كار پسنديده نصيب انسان مى‏شود .

( در پايان اظهار نظر سيد رضى شارح مى‏گويد ) اين قسمت خطبه مستقلى نيست ، بلكه بخشى از خطبه‏اى است كه بعد به شرح آن خواهيم رسيد كه با اين جمله‏ها آغاز مى‏شود : الحمد للّه غير مقنوط من رحمته : « ستايش پروردگارى را كه نااميدى از رحمتش وجود ندارد » 3 و علت تقدم اين قسمت از خطبه همان است كه سيد رضى در خطبه اول كتاب تذكر داده كه در تنظيم خطبه‏ها ترتيب را رعايت نمى‏كند .

اين فصل از سخنان امام ( ع ) يازده مطلب آموزنده را در بر دارد :