ما هى الاّ الكوفة . . . الخ .

ترجمه و توضيح اجمالى آن گذشت ، حال شرح و تفصيل فرموده آن حضرت :

در عبارت حضرت « ما هى الاّ الكوفه » ضمير « هى » در آغاز جمله به كار رفته است ، در صورتى كه محلّ برگشت ضمير ، بايد پيش از خود ضمير به كار

[ 40 ]

رفته باشد ، بدين سان بيان كردن سخن ، به دو احتمال و به طريق زير ممكن است :

احتمال اول اين كه ، ضمير هر چند در كلام حضرت مرجع و محل بازگشتى ندارد ، ولى دلتنگى كه پيش از اين جريان از مردم كوفه داشته‏اند ، و بارها در حركت بخشيدن به آنان چاره‏انديشى كرده ، و كوفه چنان در انديشه آن جناب حضور داشته ، كه گويا در سخن آمده و مرجع ضمير قرار گرفته است . بنابراين « فعل » « اقبضها » خبر دوّم براى مبتداى محذوف است كه در محتواى كلام مفروض است ، با اين بيان اصل كلام چنين است : « انا اقبضها » احتمال دوّمى كه در آوردن ضمير « هى » در آغاز سخن مى‏توان داد ، اين است كه : « هى » ضمير شأن و داستان باشد . در اين صورت ، جمله را چنين معنا مى‏كنيم :

داستان از اين قرار است ، كه جز كوفه ، در دست ما باقى نمانده با در نظر گرفتن احتمال دوّم فعل « اقبضها » خبر براى كوفه است ، و نه براى ضمير نهفته « انا » . عبارت با توجّه به اين دو احتمال شبيه كلام حق متعال در آيه شريفه : كَلاّ إنَّها لَظى . نَزّاعَةً لِلشَّوى [ 3 ] است ، كه ضمير « انّها » به مرجع ذهنى بر مى‏گردد ، و به معناى قصد و شأن و داستان است .

از اين كلام حضرت با اين سبك خاص ، استفاده مى‏شود ، كه از بلاد تحت فرماندهى وى كه بتوان در جنگ به آنها اعتماد و با دشمن مقابله كرد ، فقط كوفه باقى مانده است ، و سرزمينهاى ديگر يا از تحت تصرف خارج شده ، و يا حداقل قابل اعتماد نبوده‏اند .

اين بيان ، در زمينه تحقير و ناچيز شمردن ، بهره آن حضرت ، از امور دنيا ، و اين كه براى آن جناب ، از متصرّفات با وجودى كه حق با او بوده ، به نسبت سرزمين تحت تصرف معاويه با اين كه باطل بوده‏اند چيزى باقى نمانده ايراد گرديده است .

[ 3 ] سوره معارج ( 70 ) آيه ( 15 ) : هرگز نجات نيابد كه آتش دوزخ بر او شعله‏ور است تا سر و صورت و اندامش پاك بسوزد .

[ 41 ]

فعل « اقبضها و ابسطها » به صورت كنايه و استعاره براى انواع تصرفى كه حضرت بخواهد در كوفه انجام دهد آورده شده‏اند . بدين معنا كه : كوفه و هر گونه تصرّفى كه بخواهم در آن انجام دهم و دگرگونى به وجود آورم ، به نسبت سرزمينهايى كه دشمن اشغال كرده ، و به تصرّف درآورده ، حقير و ناچيز است ،

پس چه اميدواريى به تصرّف من در كوفه است ؟ و در رفع دشمن و مقاومت در برابر آن ، به چه نتيجه‏اى مى‏رسم ؟ فرموده حضرت ، بدين مثل ماند ، كه شخصى با وجود داشتن مالى اندك به كار بزرگى دستور يابد ، او در عدم توان انجام كار گويد : چه اميدى است كه با اين پول اندك به اين هدف بزرگ برسم ؟