قوله عليه السلام : و أيم اللّه الى قوله انفراج الرأس :

« بخدا سوگند ، با اين وضع روحى شما به گمان من اگر جنگ سختى درگير شود ، همچون سر كه از بدن جدا شود ، از من فاصله خواهيد گرفت » امام ( ع ) قسم مى‏خورد ، گمانش نسبت به مردم كوفه به هنگام سختى كارزار و گرمى بازار مرگ اين است كه بمانند جدا شدن سر از آن حضرت جدا خواهند شد . كه كنايه از تفرّق شديد و جدا شدن بى‏بازگشت است .

اصطلاح « انفراج الرأس » يعنى جدا شدن سر از بدن به عنوان مثل آورده

[ 173 ]

شده است . گويند : اول كسى كه اين مثل را به معنى تفرقه شديد ، در وصيّت به فرزندانش بكار برده اكثم بن صيفى بوده است . وصيّت اكثم به فرزندانش اين است : « فرزندانم ، به هنگام سختيها بمانند جدا شدن سر ، از هم جدا نشويد زيرا با تفرقه و جدايى عزّت خود را از دست خواهيد داد و بعد از آن قادر به اجتماع نخواهيد بود . » در تفسير و توضيح « انفراج الرأس » اقوالى را نقل كرده‏اند از جمله :

الف ابن دريد گفته است : معناى اصطلاح جدا شدن سر از بدن ، شدّت جدايى و كمال تفرقه است ، چنان كه ، سر جدا شده هرگز به بدن متصل نمى‏شود .

ب مفضّل در معنى اين اصطلاح گفته است : رأس نام مردى است كه يكى از آباديهاى شام به وى نسبت داده شده است ، به آن آبادى دور افتاده ، كه محل شراب فروشى است ، بيت الرأس مى‏گفته‏اند .

حسّان گفته است : چون آن آبادى داراى آب و عسل فراوان بوده بدان بيت الرأس مى‏گفته‏اند . و چون آن مرد از خويشان و مكان اصلى خود جدا شد و هيچ‏گاه به زادگاه خود برنگشت ، براى جدايى و تفرقه ضرب المثل قرار گرفت .

ج برخى گفته‏اند ، چون سر ، چنين است كه اگر بعضى از استخوانهايش از بعضى ديگر جدا شود ، بهبود و صحّت آن دشوار است ، ضرب المثل شده است .

د بعضى گفته‏اند معناى عبارت امام اين است : « انفرجتم عنّى رأسا » يعنى بكلّى از من جدا شديد .

ه گفته‏اند اين جمله اصطلاح است براى كسى كه مى‏خواهد خود را رهايى ببخشد .

و گفته‏اند : معنى جدا شدن زن به هنگام وضع حمل از فرزند خود ، با اين اصطلاح آورده مى‏شود كنايه از شدّت تفرقه است زيرا چنين جدا شدنى نهايت جدايى و فاصله است . امير مؤمنان ( ع ) در جاى ديگر نهج البلاغه براى بيان شدّت

[ 174 ]

تفرقه و جدايى اين عبارت را به كار برده‏اند : « انفراج المرءة عن قبلها » يعنى بمانند جدا شدن زن به هنگام وضع حمل از بچه‏اش كه هرگز پس از آن اتّصالى صورت نمى‏گيرد . اين اصطلاح را به هر معنا كه بگيريم غرض حضرت از اين عبارت نهايت جدايى و تفرقه كوفيان است ، با اين كه بشدت به وحدت كلمه و يگانگى نيازمند بوده‏اند .

منظور از عبارت : استحرار الموت يكى از دو معناست . احتمال اول آن كه به طور مجاز شدّت جنگ را به گرماى آتش تشبيه كرده و چنين فرموده باشند .

در اين صورت « استحرار » از ريشه حرارت به معنى گرما گرفته شده است . احتمال دوّم آن كه كنايه از حضور مرگ و خلاصى يافتن باشد ، بدين معنى « استحرار » از حرّيّت گرفته شده باشد . با هر دو احتمال جمله معناى شرطيه مى‏دهد ، بدين مضمون : گمان من درباره شما اين است كه اگر پيكار سختى در گيرد . . . و لفظ « ان » در عبارت حضرت : ان لو حمس الوغى براى تأكيد است و چنين معنا مى‏دهد : « محقّقا شما مردم كوفه از اطراف من پراكنده خواهيد شد » اسم « ان » در عبارت حضرت نيامده ، و به صورت ضمير قصّه در نظر گرفته شده است مفهوم سخن چنين خواهد بود : داستان از اين قرار است ، كه اگر جنگ سختى پيش آيد ، شما فرار خواهيد كرد تمام جمله يعنى « ان » با اسم و خبرش به جاى مفعول دوّم فعل « ظنّ » به حساب مى‏آيد .

مقصود حضرت از اين كلام سرزنش و توبيخ ياران خود مى‏باشد ، كه از كوتاهى و سهل‏انگارى آنها در امر جهاد حاصل شده ، و از اين فراتر ، بى‏همّتى آنان در امر كارزار ، تا بدان حد رسيده بود ، كه براى حضرت چنين گمانى را به وجود آورده بود .