قوله عليه السلام : اصرع اللّه الى آخره

در اين فراز حضرت كوفيان را به خوار شدن و بى‏بهره ماندن نفرين كرده است و سزاوار نفرين بودن آنان را جهل و ظلم به نفس معرّفى مى‏كند .

نادانى آنها به اين لحاظ بود كه حق را به اندازه باطل نمى‏شناختند و به همين دليل مورد خشم خداوند قرار گرفتند . امّا دليل اين كه باطل را خوب مى‏شناختند اين بود كه دنياشناس بودند ، و به جاى فرمانبردارى از اوامر حق به دنيا و خوشيهاى آن دلبسته بودند و از آخرت غفلت داشتند .

احتمال ديگرى كه در شرح كلام امام ( ع ) : « حق را به اندازه باطل نمى‏شناسيد » ، مى‏توان تصوّر كرد اين است : حضرت با اين عبارت به شبهه باطلى كه براى بعضى از آنان پيش آمده و به اين بهانه كه معاويه و يارانش مسلمانند و جنگ با اهل قبله روا نيست ( ) از يارى امام سر باز مى‏زدند . اشاره فرموده باشد . و معنى اين فراز كه : « كوفيان باطل را از حق بيشتر مى‏شناسند » بمعنى جهل مركّب آنان كه شديدترين نوع نادانى است مى‏باشد .

آخرين حدّ توبيخ و مذمّت آنان جهل بسيط و مركّبى بود كه گرفتار آن بودند . نشناختن حق ، جهل بسيط ، و تصديق باطل ، جهل مركّب ، و ظلم به نفس ، از بين بردن حق بود ، كه در ميان آنها رواج داشت .

بعلاوه اين فراز سخن امام ( ع ) بر كورى از فرمان خدا و ناشنوايى و عدم اجابتشان از منادى حق اشاره دارد .

اين سخن امام ( ع ) كه : « شما باطل را ، باطل نمى‏كنيد » ، اشاره دارد به اين كه آنها منكر را براى خود و ديگران زشت نمى‏دانستند .

[ 412 ]