بحث پنجم : در اين فراز پيرامون جريان يافتن چشمه‏ها از كوه و مناطق ديگر زمين بحث مى‏شود

علما به علت و اسباب جوشش چشمه‏ساران و ديگر آبهاى سطح زمين اشاره كرده و چنين توضيح داده‏اند : دود و بخارهايى كه در زير زمين محبوس شده‏اند داراى سوراخها و شكافهايى مى‏باشند كه در داخل آنها هوا جريان دارد ، و بر اثر جريان هوا در داخل بخار ، بخارها تبديل به آب مى‏شوند .

آبهايى كه داراى فشار قوى باشند بصورت چشمه بروز مى‏كنند و بدليل عدم جريان هوا در داخل آب خارج زمين و منبع اصلى آن بر سطح زمان جريان مى‏يابند . امّا آبهايى كه داراى فشار قوى نباشند در لايه‏هاى سطحى زمين راكد مى‏مانند .

[ 781 ]

آبهايى كه داراى منبعى غنى و وسيع باشند امّا پراكنده و متفرّق و زمين مجاور اين آبها سست و بى مقاومت باشد از اين آبها قنات حاصل مى‏شود .

آب چاه نيز مشابه آب قنات است ، با اين تفاوت كه زمين اطراف چاه محكم و مقاوم است و آب چاه به اطراف نفوذ نمى‏كند بر خلاف زمين مجاوز قنات .

اختصاص دادن جوشش چشمه‏ها را به كوه به اين دليل است كه بيشتر چشمه‏ها از كوه و نقاط برجسته زمين مى‏جوشند ، و بلحاظ شدّت تراكم بخارها در مناطق كوهستانى آب از قسمتهاى مختلف كوهها جارى مى‏شود . در صورتى كه نقاط ديگر زمين به محكمى و استوارى اراضى كوهها نمى‏باشند ، و هرگاه زمين سست و كم صلابت باشد ، بخارها بخارج زمين راه يافته و در دل زمين به اندازه لازم تجمّع و تراكم پيدا نمى‏كنند .

اختصاص يابى جريان چشمه‏ها به كوه برترين دليل بر حكمت آفريدگار و توجّه حضرت حق نسبت به بندگان مى‏باشد . غرض امام ( ع ) از بيان اين حقايق ستايش خداوند و بر شمارى نعمتهاى اوست .