قوله عليه السلام : و ذلّل للها بطين بأمره الى قوله إنفراجها :

درباره اين حقيقت پيش از اين اشاره‏اى شد ، كه فرشتگان مانند ديگر حيوانات جسمانى نيستند . بنابراين بالا و پايين رفتن آنها مانند بالا و پايين رفتن افراد محسوس نيست ، وگرنه حق تعالى جلّ قدسه كه از تصور گمان كنندگان فراتر است لزوما در سمتى قرار مى‏گرفت ، تا صعود بسوى او انجام پذيرد ، و فرود از نزد او تحقّق يابد . بنابراين لفظ « نزول » كه بر جهت محسوس فرودين اطلاق مى‏شود استعاره آورده شده است براى نزول عقلانى : بدين معنى كه ، بخششهاى ارزشمند ،

از آسمان جود خداوندى ، بر سرزمينهاى قابل فيض فرود مى‏آيد . با توجّه به اين معنى فرود آمدن فرشتگان عبارت خواهد بود از : رساندن فيض به موجوداتى كه از نظر مقام پايين‏تر از فرشته‏اند و فرشتگان واسطه ميان موجودات و آفريدگار مى‏باشند . بنابراين ، منظور از فرشتگان ، فرستادگانى هستند كه مأمور رساندن وحى‏اند و يا مأموريّت ديگرى دارند . و مقصود از فرشتگان بالا رونده ، فرشتگانى

[ 732 ]

هستند كه اعمال خلايق را نزد خداوند مى‏برند .

با برداشتى كه از معناى نزول كرديم ، معناى صعود عبارت خواهد بود از :

صورى كه در ذات فرشتگان بالا رونده نقش مى‏بندد ، و چنان كه سابقا توضيح داده شد علم خداوند نسبت به امورى كه در مقطع زمانى دور قرار دارند و يا امور معدومه‏اى كه محقّقا وجود خواهند يافت ، و به زمان دورى وابستگى دارند ، به گونه نقش بستن صورتهاى معقول آنها در لوح محفوظ است .

معناى « صعود » هم مانند لفظ « هبوط » استعاره براى معناى ياد شده است ،

يعنى صعود از سرزمين نفوس به الواح محفوظ ، چنان كه توضيح داده شد .

امّا معناى باز بودن راههاى آسمان بدانسان كه نگاهبانان منقاد و مطيع باشند و عبور بر فرشتگان سهل آسان باشد ، اين است ، كه حجاب و منعى براى فرشتگان وجود ندارد ، زيرا علم فرشتگان بر اعمال و رفتار مردمان و آنچه بر اين جهان مى‏گذرد نافذ است چنان كه جسم بسته و متّصل مانع از نفوذ بعضى اجسام لطيفه در خود نمى‏شود ( حرارت ، اصوات ، اشعّه از جسم عبور مى‏كند ) و از خود عبور مى‏دهد ، آسمانها مانع آگاهى فرشتگان نسبت به امور اين عالم نمى‏شوند بنابراين بمنزله جسم شكافدار بوده و بر آن عبارت « إنفراج » اطلاق مى‏شود . و اينكه نگاهبانان درهاى آسمان براى عبور فرشتگان تسليم و منقادند ،

بدين معناست كه به هيچ وجه مانع نفوذ و آگاهى فرشتگان مقرّب الهى به اين عالم نمى‏شوند .