در تكميل همين موضوع امام ( ع ) فرموده‏اند : فتزوّدوا . . . :

« از دنيا زاد و توشه برگيريد » چگونگى بهتر توشه برگرفتن از دنيا را توضيح داده‏اند ، توشه‏اى كه انسان مى‏تواند با آن ، در قيامت نفس خود را از در افتادن به آتش جهنّم ، و شدّت گرماى آن نجات دهد . زاد و توشه نيكو را امام ( ع ) تقواى الهى و ترس و خشيت خداوندى معرّفى كرده‏اند .

چنان كه دانستى خشيت و ترس از خداوند ، در همين دنيا حاصل مى‏شود .

كلام حضرت گوياى اين حقيقت است كه خشيت و خوف از دنيا و در دنيا به دست مى‏آيد . معناى كسب خشيت در دنيا روشن است ، امّا به دست آوردن مقام خوف و خشيت از دنيا يعنى چه ؟ كسب خشيت الهى از دنيا بدين معناست ، كه آثار و نتايجى كه براى نفس حاصل مى‏شوند عبارتند از : حالات و ملكاتى ،

مانند ، خوف و خشيت و جز اين دو از امورى كه مى‏توانند زاد و توشه آخرت قرار گيرند و پس از جدا شدن جان از بدن همراه انسان باشند .

اين خصلتهاى نفسانى از رياضت همين بدن كه عناصر تشكيل دهنده آن ، دنيوى و خاكى است حاصل مى‏شود . پس مى‏توان گفت ، كه توشه آخرت از دنيا و در دنيا كسب مى‏شود .

در عرف جامعه ، كلمه زاد و توشه براى سفر و بر امور مادّى اطلاق مى‏شود ، در اين خطبه امام ( ع ) واژه « زاد » را براى كارهاى شايسته به كار برده‏اند ،

زيرا ميان توشه محسوس كه در سفر برداشته مى‏شود و تقوايى كه در سفر آخرت مفيد واقع شود ، از اين جهت كه مسافر سلامت خود را ، در هر دو نوع توشه تأمين مى‏كند شباهت است .

آرى در منازل محسوس ، با داشتن توشه محسوس از گرسنگى و تشنگى در امان است و در منازل معقول و مراتب سير و سلوك و پيمودن راه به سوى خداوند متعال ، با توشه تقوى از عذاب گرسنگى معقول در امان خواهد بود .

[ 356 ]