بحث اول : درباره استعاره‏ها ، تشبيهات و بحثهاى لفظيى است كه در كلام امام ( ع ) به كار رفته است

( و شارح طىّ بيست شماره به شرح زير آنها را توضيح داده است ) 1 لفظ « كبس » را براى خلقت زمين كه بخش اعظم آن در آب قرار دارد استعاره به كار برده است ، از جهت تشبيه كردن زمين به مشكى كه در آن دميده و بر آب افكنده باشند چنان كه مشك در آب فرو نمى‏رود و بر آب تكيه دارد ، زمين نيز بر آب تكيه دارد .

2 لفظ « استفحال » را براى موج استعاره آورده جهت شباهت شركت داشتن موج و حيوان نر ، در هيجان ، اضطراب و حمله است .

3 موج دريا را به حيوان نر تشبيه كرده است وجه شباهت جوشش و خروش و كفى است كه بر روى موج پديد مى‏آيد ، چنان كه بر دهان حيوان نر بهنگام هيجان كف ظاهر مى‏شود .

4 لفظ « جماح » را براى حركت بى نظم و ترتيب آب استعاره به كار برده ، زيرا حركت امواج چنان اضطراب آميز است كه قابل كنترل نيست ، مانند اسبى كه اختيار را از كف سواره بگيرد . و قدرت بر رام كردن آن نباشد .

5 اوصاف شتر را از سينه و شانه « كلكل و كاهل » براى زمين استعاره آورده و با ذكر « وطى و تعمكّ » كه ، به معناى لگد مال كردن و به هم ماليدن مى‏باشد ، استعاره را ترشيحيّه كرده است . اختصاص دادن « سينه و شانه » به ذكر و بيان بدليل نيرويى است كه در اين دو عضو شتر وجود دارد ، و همه اين اعضا را كنايه از شتر آورده است .

6 براى آب دريا كلمات « استخذا قهر حكمت انقياد و اسهر » را استعاره به كار برده ، و همه اينها كنايه از ملحق كردن آب بحيوانى است كه داراى

[ 777 ]

صولت و قدرت و . . . باشد ، مانند اسب . اضافه كردن كلمه حكمت به كلمه « ذلّ » از باب اضافه سبب به مسبّب است .

7 الفاظ « النخوة ، البأو ، شموخ الأنف ، الغلواء ، النّزق ، الزّيفان و الوثبات » را به دليل اضطراب و هيجان آب براى دريا استعاره آورده است ، از باب تشبيه كردن آب به انسان گستاخ و سرگردان كه حركات و رفتارش بيان كننده تكبّر و غرور مى‏باشد .

8 لفظ « اكتاف » را براى زمين استعاره به كار برده است . جهت مشابهت اين است كه زمين جايگاه حمل بار سنگين كوههاست ، چنان كه شانه انسان محلّ برداشتن بارهاى سنگين مى‏باشد .

9 لفظ « عرنين و انف » را براى ناحيه بلند قلّه كوه ، استعاره آورده است كه كنايه از تشبيه كردن كوهها به انسان مى‏باشد .

10 عبارت « تغلغل و تسرّب » كنايه است از تصوّر فرو رفتن كوهها در عمق زمين و سپس لفظ « خياشيم » را كه به معناى دماغ است ، براى اين فرو رفتگى تخيّلى استعاره به كار برده ، زيرا ، به توهّم ، براى كوهها دماغها فرض شده است ايستادگى تخيّلى كوهها در منافذ زمين ، خياشيم ناميده شده است .

11 استعاره بكار بردن لفظ « ركوب » براى كوهها و گردن براى زمين كنايه از غالب و مغلوب است ، يعنى زمين مغلوب كوهها شد .

12 استعاره آوردن « وجدان و ذريعة » براى جدول و نهرهاى كوه كنايه از انسانى است كه براى رسيدن به مطلوبش وسيله‏اى ندارد .

13 مرجع ضمير در كلمه‏هاى « تغلغلها ، ركوبها و خياشيمها » زمين است مرجع بقيّه ضماير در عبارت روشن و آشكار مى‏باشد .

14 نسبت دادن ، زنده كردن به زمين ، و بيرون آوردن گياهان از آن به ابر ،

نسبت مجازى است ، و گرنه فاعل حقيقى در اين امور خداوند متعال مى‏باشد .

[ 778 ]

15 خواب نبودن ابر كنايه از پوشيده نبودن درخشش برق در ابرهاست .

استعاره اين جمله استعاره بالكنايه است .

16 لفظ « هدف » كه به معنى پيوسته و متصل است براى قطرات پيوسته باران استعاره به كار رفته است . به اين دليل كه قطرات باران پياپى به زمين مى‏رسند . در كلام امام ( ع ) قطرات باران به نخى پيوسته و متّصل تشبيه شده است .

17 لفظ « الدرّر و الأهاضيب » كه به معناى پوششى بر ابرهاست استعاره به كار رفته و كنايه از همانند دانستن ابرها به شتر مى‏باشد .

18 باران زا كردن و راندن ابرها را مجازا به باد جنوب نسبت داده است ، به اين دليل كه باد جنوب موجب نزول باران از ابر مى‏شود ، ذكر جنوب بدين سبب است كه باد جنوبى در بيشتر نقاط هم گرم و هم مرطوب است ، گرم است بدين جهت كه در نقاط گرم نزديك به خورشيد حركت مى‏كند مرطوب است بدين لحاظ كه بخارهاى برخاسته از آب ، جنوبى هستند و خورشيد در آبهاى جنوبى تأثير فراوانى مى‏گذارد و آبها تبديل به بخار آميخته به باد مى‏شوند وقتى كه شرايط جوّى و اقليمى چنين باشد ذكر « جنوب » بدو دليل اولويّت دارد .

الف : بادهاى جنوب همراهى بيشتر با بخارها دارند به همين دليل ابرهاى بيشترى در نقاط جنوب تشكيل مى‏شوند و بادها را همراهى مى‏كنند .

ب : بدليل حرارت بيشتر انبساط ملكولها بيشتر و بدليل رطوبت بيشتر براى ريزش باران آماده‏تر است و لذا ريزش باران از ابرها در نقاط جنوبى شديدتر مى‏باشد .

19 لفظ « برك و بوانى » را براى ابرها استعاره به كار گرفته و سپس سينه بر زمين گذاشتن را كنايتا به ابرها نسبت داده است ، از باب تشبيه كردن ابر ، به شترى كه بر اثر سنگين بار سينه بر زمين مى‏نهد .

20 كلمه « ابتهاج ، از دهاء و اللبسّ » را مجازا به زمين داراى گل نسبت

[ 779 ]

داده است . به لحاظ تشبيه كردن زمين به زنى كه از جهت داشتن لباسهاى زيبا و فاخر خوشحال است و شادمانى مى‏كند .