2 قوله عليه السلام : امّا و شرّ القول الى قوله سبّته

در بخش دوّم ، سخن امام گوياى رذايل اخلاقيى است كه عمرو عاص داشته ، به گونه‏اى كه آن اخلاق پست موجب فسق و بى‏اعتبارى ادّعاى وى مى‏شده است ، چنان كه خداوند متعال مى‏فرمايد : يا ايها الذين آمنوا ان جائكم فاسق بنبأ فتبيّنوا [ 3 ] . اخلاق پست و زشتى كه امام ( ع ) براى عمرو عاص بيان فرموده است پنج چيز است :

الف : دروغگويى روشن است كه دروغگويى بدترين گفتار است ، به حكم عقل و نقل موجب تباهى دين و دنياى انسان مى‏شود . امّا به لحاظ نقل ، از رسول خدا ( ص ) روايت شده است كه فرمود : دروغگويى رأس نفاق و دورويى است . امّا به حكم عقل ، وجدان انسانى گواه است كه دروغگويى صفحه سفيد دل را سياه مى‏كند و از پذيرش صورت حق و راستى و درستى باز مى‏دارد و مانع تجلّى الهامات الهى و خوابهاى رحمانى مى‏شود .

دروغگويى دنياى انسان را نيز تباه مى‏كند ، موجب خرابى شهرها ، قتل نفس ، خونريزى و انواع ظلم و ستم مى‏شود . به همين دليل است كه تمام مردم دنيا ، ديندار و بيدين دروغگويى را جايز نمى‏دانند ، و گروه معتزله نيز به ضرورت

[ 3 ] سوره حجرات ( 49 ) آيه ( 6 ) : اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد اگر فاسقى خبرى را براى شما نقل كرد تحقيق كنيد .

[ 574 ]

به قبح و زشتى آن اعتقاد دارند . دروغگويى از اخلاق زشت است و در برابر كلام راست قرار مى‏گيرد و از شاخه‏هاى فسق و فجور به حساب مى‏آيد .

ب : وعده خلافى ج : خيانت در تعهّد و فريبكارى در پيمان كه دو رذيله اخلاقى به حساب آمده ، در قبال وفاى بعهد از اخلاق زشت و نارواى انسان ، و از ستمكارى شمرده مى‏شوند .

مكر و فريب از خصوصيّات و ناپاكى باطن و بدور بودن از فضيلت هوشمندى است و از دروغگويى ريشه مى‏گيرد د : ترك رابطه با قوم و خويشان كه از اخلاق پست است و در برابر فضيلت صله رحم كه جزو اخلاق نيك اسلامى است قرار دارد حقيقت « قطع رحم » اين است كه شخص اقوام و خويشان خود را در كارهاى با فايده دنيوى شركت ندهد و موجب زيان آنها شود . اين نوعى ظلم است و از بخل و حسد مايه مى‏گيرد .

ه : جبن كه از اخلاق نكوهيده انسانى است و در مقابل فضيلت شجاعت قرار دارد امام ( ع ) بزدلى عمروعاص را بدين عبارت زيبا توضيح داده است :

« آنگاه كه هنوز سخن جنگ و پيكار در ميان است چنين و چنان لاف و گزاف گفته ديگران را امر و نهى مى‏كند . و آنگاه كه شمشيرها از نيام كشيده مى‏شود و در برابر برق شمشير قرار مى‏گيرد براى نجات جان خود ، كشف عورت مى‏كند . اين كلام امام ( ع ) بيان كننده پست همّتى و حقارت نفسانى عمرو عاص است ، چه فرد بلند همّت و با وقار ، در رويارويى با مردان كارزار براى نجات جان خود از مرگ از زشت‏ترين رفتار ( كشف عورت ) استفاده نمى‏كند امّا اين دون همّتى و سوء رفتار پس از درگذشت او در طول تاريخ بعنوان يك انسان پست زبان زد اشخاص و يادگارى بد از او باقى است . اين سوء اخلاق جبن و ترس مى‏باشد .

[ 575 ]