اصل دوم

يكى ديگر از مختصات رشد شخصيت اينست كه هر اندازه اين رشد به تكامل بيشترى برسد ، شايستگى‏هاى آرايشى خود به بايستگى‏هاى ضرورى روح مبدل مى‏گردد . بتوضيح اينكه اگر عدالت ورزى در حالات معمولى پيش از رشد را پديده شايسته‏اى تلقى مى‏كرد و خود آرايى و مباهات و فخر و تكبر را از آن نتيجه مى‏گرفت ، پس از ورود به مجراى رشد ، همان عدالت ورزى ضرورت بايسته روح او تلقّى مى‏شود . چنانكه استمرار زندگى طبيعى انسان و همه جانداران ، احتياج به تنفس و غذا و توليد مثل دارد ، و حيات با عمل بآن پديده‏ها ، هيچ گونه مزيّتى بر وضع ضرورى طبيعت خود نمى‏بيند تا آن را امتيازى بداند كه خود را با آن بيارايد ، همچنان رشد شخصيت آدمى در مسير خود ، از لذايذ شخصى و هوس‏ها [ در مقابل خود را جزئى از اجتماع ديدن ] چشم مى‏پوشد و اين چشم پوشيدن مانند گريز از مواد سمّى است كه خوردنش حيات را بخطر مرگ مى‏اندازد . نيز مبانى اصيل اخلاق و عدالت و سازندگى مثبت غذاى ضرورى رشد شخصيت است .

[ 206 ]

وقتى كه آدمى در اين مسير مى‏افتد ، امور مزبوره را ضرورت مسير مزبوره مى‏داند .

به همين جهت است كه مى‏گوئيم : امتيازاتى را كه « خود طبيعى » بدست مى‏آورد ،

آنها را آرايشى تلقى مى‏كند كه تماشا و لذت بردن از آنها ، عامل بوجود آوردن و بقاى آنها است ، در صورتى كه شخصيت در مسير رشد ، امتيازات را هرگز به عنوان موضوع قابل تماشا و لذت بردن نمى‏داند .

هنگامى كه انسان رشد يافته مى‏گويد : « من دروغ نمى‏گويم » مانند اينست كه يك جاندار و يا يك انسان در قلمرو زندگى معمولى مى‏گويد : « من تنفس ميكنم » وقتى كه رشد يافته مى‏گويد : « من انسان دادگرم » در حقيقت مثل اينست كه جاندار و يا انسان معمولى بگويد كه « من براى سير شدن غذا مى‏خورم » .

در آنموقع كه انسان رشد يافته مى‏گويد : « من خدا را مى‏بينم » درست مانند اينست كه آدم معمولى حتى يك جاندار مى‏گويد : « من آب را در آن حوض يا استخر مى‏بينم » . . .

مادامى كه شخصيت آدمى به اين مسير رشد قدم نگذارد ، هيچ يك از گفتار و كردار او از حدّ سوداگرى بالاتر نخواهد رفت . پس از توضيح اين دو اصل ،

مى‏پردازيم به « على از ديدگاه على ( ع ) » .

اين جمله « على از ديدگاه على ( ع ) » كه آنرا عنوان مبحث قرار داده‏ايم ،

بطور قطع براى كسانى كه اطّلاعى از شخصيت اين انسان بزرگ ندارند ، و پديده‏اى بنام رشد شخصيت را نمى‏شناسند و يا با داشتن اطلاعات علمى نه از شخصيت على ( ع ) و نه از پديده رشد ، طعم واقعى كمال را چشيده‏اند قابل هضم نيست .

امّا اينكه شخصيت على ( ع ) در حدّ اعلاى رشد بوده است ، جاى كمترين ترديد نيست ، چنانكه در مباحث گذشته از صاحبنظران اسلامى و غير اسلامى مشاهده كرديم ، على ( ع ) در رديف اول از پيشتازان تكامل يافته كاروان بشرى است . نيز با دقت كافى در جملات همان صاحبنظران و ديگر رشد يافتگان قرون و اعصار از بروز شخصيت على ( ع ) در تاريخ ، بخوبى اثبات مى‏شود كه گويندگان آن جملات طعمى از رشد و تكامل انسانى را چشيده‏اند كه چنان جملات عاشقانه و پر هيجان و

[ 207 ]

طوفانى را ابراز كرده‏اند .

با نظر به دو اصل گذشته و دلايلى را كه در زير مطرح مى‏كنيم ، يكى از بهترين طرق شناسايى على ( ع ) همين است كه ما مورد بررسى قرار مى‏دهيم : ( على از ديدگاه على ) ( ع ) . دليل يكم راستگويى و صدق محض بودن على ( ع ) حقيقتى است كه سرتاسر زندگى او را چه در قلمرو انديشه و گفتار و چه در قلمرو عمل ، فرا گرفته است .

دروغ و حيله‏گرى و چاپلوسى و هر گونه مبارزه با واقعيات ، علتى جز قرار گرفتن در سوداگرى‏هاى « خود طبيعى » ندارد و اين حقيقت اثبات قطعى شده است كه على بن ابيطالب ( ع ) « خود طبيعى » را در راه وصول به « خود انسانى اعلا » ، سخت مهار كرده است . مگر ارتكاب خلاف واقعيت‏ها كه حركت بر خلاف نظم هستى هدفدار است ، جز براى ثروت و مقام و نامجويى و امثال اين پديده‏ها ، انجام مى‏گيرد ؟

يك فرد در تاريخ پيدا نشده است كه كمترين تمايلى از على ( ع ) بآن امور را اثبات كند . وضع روحى فرزند ابيطالب را درباره راست و دروغ در نمونه‏اى از حسّاس ترين موقعيت زندگى او يادآور مى‏شويم :

عمر در نزديكى فوت خود شش نفر را براى انتخاب زمامدار از ميان خودشان تعيين نمود . گفته بود : در صورت نبودن رأى كافى براى يكى از آن شش نفر ، عبد الرحمن بن عوف مى‏تواند قضيّه را يكسره نموده و خليفه را تعيين كند . در اين شورا دو نفر رأى مساوى آوردند ، على بن ابيطالب ( ع ) و عثمان . نوبت عبد الرحمن بن عوف بود كه يكى از آن دو را ترجيح بدهد . عبد الرحمن رو به على ( ع ) كرده و گفت :

من ترا ترجيح داده و بيعت مى‏كنم ، بشرط اينكه به قرآن و سنت و روش دو شيخ گذشته عمل كنى . على ( ع ) فرمود : عمل به قرآن و سنت ، بلى ، و امّا عمل به روش دو شيخ نه ، بلكه با نظر خودم رفتار خواهم كرد . اين پيشنهاد را به عثمان نمود ،

عثمان بدون ترديد پذيرفت .

بعضى از تاريخ نويسان مى‏گويند : عبد الرحمن اين پيشنهاد را سه بار تكرار كرد و در هر بار عثمان پذيرفت و على ( ع ) قبول نكرد .

[ 208 ]

مسلم است كه از نظر رفتار سياستمداران معمولى ، على ( ع ) مى‏توانست آن روز دروغى بگويد و سپس كه سوار كار شد ، با صدها جملات و حيله‏گرى‏هاى ساختگى ، دروغ خود را تصحيح نمايد . ولى على ( ع ) اين دروغ را نمى‏گويد و براى بار سوم از زمامدارى بر كنار ميماند .

دليل دوم نظرى به تربيت شدگان على بن ابيطالب ( ع ) . گروهى از پاك‏ترين مردم صدر اوّل اسلام ، در حوزه جاذبيت شخصيت على ( ع ) قرار گرفته و با گفتار و كردار او به درجات عالى رشد و كمال رسيده‏اند ، مانند :

1 سلمان فارسى ، 2 ابوذر غفارى ، 3 مالك اشتر نخعى ، 4 محمد بن ابى بكر ، 5 مقداد بن اسود كندى 6 قيس بن سعد بن عبّاده ، 7 عمار بن ياسر ،

8 ابو ايّوب انصارى ، 9 هاشم المرقال ، 10 ميثم التّمّار ، 11 اصبغ بن نباته ،

12 حجر بن عدى كندى ، 13 عدّى بن حاتم طائى ، 14 رشيد الهجرى ، 15 اويس قرنى ، 16 كميل بن زياد ، 17 ضرار بن ضمره صدائى ، 18 ابوليلى ، 19 جابر بن عبد اللّه انصارى ، 20 شبيرا ، 21 ابو سنان ، 22 ابو عمرة ، 23 ابو سعيد الخدرى ،

24 براء بن عازب انصارى ، 25 عرفة ازدى ، 26 عبد اللّه بن يحيى الحضرمى ،

27 عمرو بن الحمق خزاعى ، 28 حبيب بن مظاهر اسدى ، 29 اعلم ازدى ،

30 سويد بن غفلة الجعفى ، 31 حارث بن عبد اللّه اعور همدانى ، 32 ابو عبد اللّه جدلى ، 33 ابو يحيى حكيم بن سعيد حنفى ، 34 تميم بن حذيم ناجى ، 35 قنبر ،

36 ابو فاخته ، 37 عبيد اللّه بن ابى رافع ، 38 زاذان ابو عمرو فارسى ، 39 ميمون بن مهران ، 40 سلمة بن كهيل ، 41 عامر بن وائله كنانى ، 42 عبد اللّه بن شدّاد بن الهادليثى ، 43 ابراهيم بن عبد اللّه القارّى ، 44 عباية بن ربعى اسدى ، 45 ابو جحيفه وهب بن عبد اللّه سوائى ، 46 عاصم بن حمزه سلّولى ، 47 سالم 48 و عبيده ،

49 و زياد اشجعى فرزندان جعد ، 50 ربعى 51 و مسعود عبسى فرزندان خراش ،

52 زيد 53 و صعصعة فرزندان صوحان ، 54 جويرية بن مسهر عبدى ، 55 صيفى بن فسيل شيبانى ، 56 ابو سعيد عقيصان ، 57 عبد اللّه بن حجل ، 58 عبد اللّه 59 و رباح فرزندان حارث بن بكر بن وائل ، 60 عابد ( يا عائذ ) بن رفاعة بن خزيمه

[ 209 ]

انصارى ، 61 عبد الرحمن بن ابى ليلى انصارى ، 62 ابو بكر بن حزم ، 63 حبة بن الجوين العرنى ، 64 ابو عبد اللّه بجلى ، 65 ابو حيّه ، 66 طارق بن شهاب الاحمسى ،

67 مخنف بن سليم ازدى ، 68 ابو ظبيان جنبى ، 69 زيد بن وهب جهنى ،

70 ابو صادق كليب الحرمى ، 71 ربيع بن ناجذ ازدى ، 72 ابو برده ازدى ،

73 ابو البخترى ، 74 سعيد بن فيروز ، 75 هبيرة بن بريم الحميرى ، 76 عبد خير خيرانى ، 77 جعيد همدان ، 78 عمرو بن مرّ همدانى ، 79 نميله همدانى ،

80 هانى بن هانى همدانى ، 81 سليم بن قيس 1 .

مسلم است كه اين شخصيت‏هاى تاريخى صدر اول اسلام ، مخصوصا گروهى از آنان ، مانند سلمان و ابوذر ، مالك اشتر و عمار و ميثم . . . عالى‏ترين مراحل رشد و كمال را در جاذبيت شخصيت امير المؤمنين على بن ابيطالب عليه السلام بدست آورده بوده‏اند و اين تأثير و تأثر روشن‏ترين دليل آن است كه اينان در شخصيت على ( ع ) عالى‏ترين آرمان انسانى خود را ديده بودند كه از ديگر انسان‏هاى دوره پر نوسان و ضد و نقيض بريده و به آن بزرگوار پيوسته بوده‏اند ، اگر كمترين تجاوز از حق و اندك ارتكاب خلاف قانون انسانى از او مشاهده مى‏كردند ، آنهمه جان فشانى و عشق به او نمى‏ورزيدند و راه ديگرى و دنبال ديگران را مى‏گرفتند كه به خواسته‏هاى زندگى معمولى خود ميرسيدند .

گروهى از اين 81 شخصيت ، چنانكه گفتيم ، مانند ابو ذر و سلمان فارسى . . .

بحدّ رشد سازندگى تاريخ رسيده بودند كه اسلام واقعى را در وجود خود مجسّم مى‏كردند .

اينان در وجود على ( ع ) امتيازات بسيار فوق العاده‏اى را ديده بودند كه او را معيار و مربّى و تطبيق كننده قرآن در وجود خود تلقى مى‏كردند . رابطه اين رشد يافتگان با على ( ع ) مافوق رابطه پيروان يك مكتب از پيشتازان آن مكتب بوده و بلكه بمرحله عشق حقيقى رسيده بود . عشق حقيقى را ميگوئيم كه با عشق مجازى كه همه نقص و عيب و زشتى معشوق را مى‏پوشاند قابل مقايسه نيست .

-----------
( 1 ) الرجال ابو جعفر احمد بن ابى عبد اللّه برقى چاپ دانشگاه 1342 ص 3 تا 7 .

[ 210 ]

بوجود آورنده پديده مقدس عشق حقيقى خدا است كه شعاع جمال و جلال خود را در يك انسان بزرگ مانند على ( ع ) مى‏افروزد و آنگاه پاكان اولاد آدم را پروانه‏وار دور آن شعاع فروزان مى‏گرداند .

دليل سوم هر محقق صاحبنظرى كه با تتبّع و تحقيق لازم و كافى چه از مسلمانان و چه از ملل غير اسلامى ، درباره شخصيت على ( ع ) بررسى كرده‏اند ، به اتفاق آراء صدق محض و راستگويى و رستگارى على ( ع ) را پذيرفته‏اند . تنها بعنوان نمونه جمله‏اى را از « پطروشفسكى » استاد دانشگاه لنينگراد متذكر مى‏شويم :

« على تا سر حد شور و عشق پاى بند دين بود ، صادق و راستگار بود . . . و تمام صفات لازمه اولياء اللّه در وجودش جمع بود » 1 .

دليل چهارم در مباحث پيشين جملاتى را از جبران خليل جبران ديديم كه چنين گفته بود : « على ( ع ) مانند آن پيامبران بود كه به جامعه‏هايى مبعوث مى‏شدند كه جامعه آنان نبود ، در زمانى زندگى مى‏كردند كه زمان آنان نبود ، در ميان مردمى بودند كه شايستگى آن پيامبران را نداشتند ، خدا را در اين كار حكمتى است كه خود دانا است » و چنانكه در مختصات جامعه‏اى كه على ( ع ) در آن زندگى مى‏كرد ،

متذكر خواهيم شد ، على ( ع ) در ميان دشمنان بسيار گوناگون و مردم نادان ، زندگى مى‏كرد .

از طرف ديگر على ( ع ) بر خلاف زمامداران ديگر هرگز با آن دشمنان با حيله‏گرى و ظاهر سازى رفتار نمى‏كرد و سختگيرى او در اجراى اصول عدالت ،

براى دشمنانش راهى جز صف آرايى ظاهرى يا باطنى در برابر او نمى‏گذاشت .

در چنين وضعى براى دشمنان و خودكامه‏هاى تبهكار دستاويزى بهتر از پيدا كردن نكته ضعفى مانند اتهّام به دروغ وجود نداشت ، و همه مى‏دانيم كه هيچ كس نتوانست چنين اتّهامى را به فرزند ابيطالب وارد آورد .

دليل پنجم او حقيقت را دريافته بود ، فروغ تابناك مطلق عالم هستى ،

دلش را روشن كرده و خدا را دريافته بود . خدا را در همه لحظات زندگيش

-----------
( 1 ) اسلام در ايران ص 49 و 50

[ 211 ]

مى‏ديد . . . آيا ممكن است چنين شخصى كمترين خلاف را مرتكب شود ؟ چه خلافى بدتر از دروغ آرى ، كسانى كه توانايى واقع‏بينى و واقع‏گرايى و واقع‏گويى را ندارند ،

قدرت هضم شخصيت غوطه‏ور در واقعيات را هم ندارند .

عقل گردى عقل را دانى كمال
عشق گردى عشق را بينى جمال

اكنون ميپردازيم به معرفى علىّ بن ابيطالب از ديدگاه خود او :