1 رابطه احاطه

در چند آيه از قرآن مجيد احاطه خداوندى بر همه موجودات تذكر داده شده است . از آنجمله :

اَلا اِنَّهُمْ فىِ مِرْيَةٍ مِنْ لِقاءِ رَبِّهِمْ اَلا اِنَّهُ بِكُلِّ شَىْ‏ءٍ مُحيِطٌ 1 .

( آگاه باشيد ، آنان درباره ديدار پروردگارشان در شك و ترديدند . بدانيد خداوند بهمه چيز دانا است ) .

وَ كانَ الْلَّهُ بِكُلِّ شَيْى‏ءٍ مُحيطاً 2 .

( و خداوند بهمه چيز احاطه دارد ) .

در دو آيه فوق احاطه به همه اشياء بطور كلى تذكر داده شده است . دو موضوع در اين احاطه بايستى توضيح داده شود :

موضوع يكم هر چه كه شيى‏ء بر آن صدق كند ، چه يك ميلياردم يك ذره باشد ، و چه مجموع جهان هستى . چه مادى باشد مانند اجسام و كيفيات و خواص آنها و چه غير مادى مانند لطيف‏ترين انديشه‏ها و تخيلات و تعقل و غير ذلك و چه از قبيل مجردات باشد . مانند ارواح و فرشتگان و كائنات مافوق طبيعى ، خداوند بر همه آنها محيط است .

موضوع دوم نوع احاطه است . آيا مقصود از آن ، احاطه علمى است يا

-----------
( 1 ) فصلت آيه 54 .

-----------
( 2 ) النساء آيه 126 .

[ 68 ]

احاطه وجودى ؟ آياتى كه دلالت بر احاطه علمى خداوند بر همه موجودات دارد ،

متعدد است . از آنجمله :

وَ اِنَّ الْلَّهَ قَدْ اَحاطَ بِكُلِّ شَيْى‏ءٍ عِلْماً 1 .

( و علم خداوندى قطعا بهمه چيز احاطه كرده است ) .

لذا بعضى معتقدند كه مقصود از دو آيه مورد بحث ، احاطه وجودى است ،

مطابق مضمون جمله امير المؤمنين ( ع ) :

مع كلّ شيى‏ء لا بمقارنة و غير كلّ شيى‏ء لا بمزايلة .

( او با همه چيز است بدون پيوستگى با آنها و غير از همه چيز است بدون بركنارى و گسيختگى از آنها ) .

توضيح اين ارتباط براى كسانى كه با شرايط ذهنى معمولى مى‏خواهند آن را درك كنند بدون توسل به تشبيهات مناسب ، بسيار دشوار است ، لذا چنانكه در مبحث پيشين ملاحظه كرديم :

متفكران الهى مجبور شده‏اند تشبيهات متنوعى بياورند . و مى‏دانيم دست انداختن به تشبيه در اين موضوع غير عادى مزايائى دارد و نواقصى ، زيرا هر تشبيهى كه در اين موضوع مى‏آوريم بدون اختلاط با كيفيت‏هاى محسوس يا معقول متكى به محسوس نخواهد بود . زيرا بقول مولوى :

اتصالى بى‏تكيف بى‏قياس
هست ربّ الناس را با جان ناس

باز بقول مولوى :

خاك بر فرق من و تمثيل من

اين احاطه را ميتوان به « من » و محصول فعاليتش نيز تشبيه كرد ، احاطه « من » عبارت است از داشتن تمام هستى و ماهيت و خصوصيات محصول خود .