اما وضع اعتقادى و ايده‏ئولوژيك آن اجتماع :

بت‏پرستانى كه عالى‏ترين حسّ انسانى خود را كه بى‏نهايت‏گرايى ناميده مى‏شود ، در مشتى از سنگ‏ها و فلزها و در ساير موادى كه با دست خودشان

-----------
( 1 ) الامام على ( ع ) صوت العدالة الانسانيه جرج جرداق چاپ اول ص 11 تا 15 .

[ 261 ]

مى‏ساختند ، مستهلك مى‏نمودند .

وضع يهود و نصارى و صابئين آن اجتماع همان بوده است كه قرآن به روشنايى كامل توضيح مى‏دهد كه چگونه درباره رسولان الهى دچار موهومات گشته احكام و معارف الهى را زير و رو و مشوش كرده بودند . براى آشنايى بيشتر با وضع اعتقادى و ايده‏ئولوژيك آن دوران بايستى جملاتى را كه امير المؤمنين ( ع ) در اين خطبه بيان نموده است ، مورد دقت بيشترى قرار بدهيم . و ضاق المخرج و عمى المصدر ( راه‏ها براى حركت‏هاى رهايى بخش تنگ و باريك و منابع و عقول و انديشه‏ها در مسير حيات نابينا و تاريك ) .