راهنماى يكم درونى

قرآن : آيات فراوانى در قرآن مجيد وجود اين راهنما و لزوم پيروى از آن را متذكر مى‏شود : اين آيات بگروه‏هاى متعددى تقسيم مى‏گردد . ما عنوان بعضى از آنها را يادآور مى‏شويم .

گروه يكم آياتى كه تعقل در زندگى را مورد دستور مؤكد قرار ميدهد .

گروه دوم آياتى كه تحريك شديد به تفكر و انديشه مى‏نمايد .

گروه سوم آياتى كه رجوع به درون را شديدا توصيه مى‏نمايد .

گروه چهارم توجه به بينايى درون را پيش مى‏كشد مانند :

بَلِ الْإِنْسانَ عَلى نَفْسِهِ بَصيْرَةٌ وَ لَوْ اَلْقى‏ مَعاذيرَهُ 1 .

( انسان درباره خويشتن بينايى دارد ، اگرچه عذرها بياورد ) .

گروه پنجم تحصيل و افزايش علم را مورد دستور قرار مى‏دهد .

گروه ششم نظر در عالم طبيعت و آيات الهى در آنرا ، توصيه اكيد مينمايد [ 2 ] .

شش گروه ديگر آياتى است كه بى‏اعتنايى به راهنمايى‏هاى شش گروه مزبور را سخت مورد توبيخ قرار مى‏دهد : آنانكه تعقل ندارند ، جانورانى كر و لال و كورند . آنانكه نمى‏انديشند ، صحت و بيمارى روانى خود را نمى‏دانند . . .

احاديث : روايات و احاديث معتبرى كه در آنها تأكيد به وجود راهنماى

-----------
( 1 ) القيامه آيه 15 .

( 2 ) آيات مربوط به گروه‏هاى فوق را در مباحث گذشته آورده‏ايم ، لذا احتياجى به تكرار آنها نديديم .

[ 196 ]

درونى و لزوم پيروى از آن ، وارد شده است ، بسيار فراوان است . و به اصطلاح فن حديث از حدّ تواتر گذشته است . بعنوان نمونه :

« عن ابيجعفر عليه السّلام : انّما يداقّ اللّه العباد فى الحساب يوم القيامة على قدر ما آتاهم من العقول في الدّنيا 1 .

( جز اين نيست كه محاسبه دقيق خداوندى با بندگانش در روز قيامت بقدر عقل‏هايى است كه در دنيا به آنان داده است ) .

قال ابو الحسن موسى بن جعفر عليه السلام : يا هشام انّ اللّه تبارك و تعالى اكمل للنّاس الحجج بالعقول و نصر النّبيّين بالبيان و دلّهم على ربوبيّته بالأدلّة 2 .

( حضرت موسى بن جعفر عليه السلام به هشام بن الحكم مى‏گويد :

اى هشام ، خداوند متعال حجت و برهان را بوسيله عقول براى مردم تكميل كرده پيامبران را بوسيله بيان يارى نموده آدميان را با دلايل [ روشن ] به خدايى خود راهنمايى فرموده است ) .

اين نكته بسيار جالب را در نظر بگيريم كه منابع معتبر اسلامى اگر هدف رسالت پيامبران را بيدارى و تقويت و فعاليت عقل معرفى نكند ، حدّاقل اينست كه آن را اساسى‏ترين هدف رسالت قرار داده است . ما در همين خطبه در چند جمله پيش از جملات مورد تفسير ، اين عبارت را ديده‏ايم كه :

و يثيروا لهم دفائن العقول .

( از جمله مواد رسالت كه پيامبران را براى اجراى آنها فرستاده است ،

برانگيختن و به فعليت رسانيدن حقايق مخفى شده در عقول است ) .

در روايت موسى بن جعفر ( ع ) اين جمله وجود دارد :

-----------
( 1 ) اصول كافى ج 1 ص 12 چاپ تهران .

-----------
( 2 ) مأخذ مزبور ص 13 .

[ 197 ]

يا هشام ما بعث اللّه انبيائه و رسله الى عباده الاّ ليعقلوا عن اللّه . فاحسنهم استجابة احسنهم معرفة . و اعلمهم بامر اللّه احسنهم عقلا و اكملهم عقلا ارفعهم درجة فى الدّنيا و الآخرة 1 .

( اى هشام ، خداوند متعال نيانگيخته است پيامبرانش را براى مردم ، مگر براى اينكه درباره خدا تعقل كنند . بهترين اجابت‏كنندگان به دعوت رسولان كسانى هستند كه به بهترين معرفت نايل شده‏اند . و داناترين آنان به امر خداوندى كسانى هستند كه داراى بهترين تعقل ميباشند . و آنانكه داراى كامل‏ترين عقلند ، به با عظمت‏ترين درجه در دنيا و آخرت نايل ميشوند . ) مقدار قابل توجهى از روايات در اين مضمون ديده ميشود كه عقل را حجّت باطنى ( پيامبر درونى ) و پيامبران را حجت ظاهرى ( عقل برونى ) معرفى مى‏كند ،

مانند :

يا هشام انّ للّه على النّاس حجّتين : حجّة ظاهرة و حجّة باطنة ، فأمّا الظّاهرة فالرّسل و الأنبياء و الأئمّة عليهم السّلام و امّا الباطنة فالعقول 2 .

( اى هشام ، خداوند دو حجت براى مردم دارد : حجت ظاهرى و حجت باطنى ، حجت ظاهرى پيامبران و ائمة عليهم السلام‏اند و حجت باطنى عقول ) .