انديشه عامل شناخت و تصرف در انسان و طبيعت

يكى از عاليترين فعاليت‏هاى مغز بشرى انديشه است ، در ابراز اهميت اين فعاليت عالى ، دين اسلام و متفكران شرق و غرب داد سخن داده‏اند . در آيات قرآنى اين محصول عالى مغز با كلمات مختلفى سخت مورد تعظيم قرار گرفته است .

از آنجمله : در 17 مورد مادّه تفكر ( انديشه ) بكار رفته و شديدترين تشويق را بكسانى متوجه ساخته است كه درباره طبيعت و موجوديت خودشان مى‏انديشند :

وَ يَتَفَكَّرُونَ فى‏ خَلْقِ الْسَّماواتِ وَ الْأَرْضِ 1 .

( و آنان در خلقت آسمانها و زمين مى‏انديشند ) .

اَوَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا فى‏ اَنْفُسِهِمْ 2 .

( آيا آنان درباره خويشتن نمى‏انديشند ) .

در هفده مورد مادّه فقه ( فهم عالى ) آورده شده است ، از آنجمله :

ذلِكَ بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ 3 .

( اين براى آن است كه آنان فهم عالى ندارند ) .

و در سه مورد مادّه تدبير بكار رفته است مانند :

اَفَلَمْ يَدَّبّرُوا الْقَوْلَ 4 .

( آيا در سخنى [ كه براى رشد و تكامل آنان گفته مى‏شود ] نمى‏انديشند ) .

و در 48 مورد ماده تعقل گوشزد شده و انواعى از تحريكات شديد به تعقل و توبيخ از عدم تعقل بيان شده است . مانند :

اَفَلَمْ يَسيرُوا فِى الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِها 5 .

-----------
( 1 ) آل عمران آيه 191 .

-----------
( 2 ) الروم آيه 8 .

-----------
( 3 ) الحشر آيه 13 .

-----------
( 4 ) المؤمنون آيه 68 .

-----------
( 5 ) الحج آيه 46 .

[ 156 ]

( آيا در روى زمين سير نمى‏كنند [ به تحقيق درباره اقوام و ملل گذشته نمى‏پردازند ] تا براى آنان دلهايى باشد كه بوسيله آنها تعقل نمايند ) .

آيات فراوانى در قرآن وجود دارد كه نادانى را كه از نتايج نيانديشيدن است ، سخت محكوم مينمايد . مانند :

بَلْ اَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ 1 .

( بلكه اكثر آنان حق را نمى‏دانند و آنان اعراض‏كنندگان از حقند ) .

خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرفِ وَ اَعْرِض عَنِ الْجاهِلينَ 2 .

( درباره مردم با عفو رفتار كن و به نيكى‏ها دستور بده و از نادانان اعراض نما ) .

گروهى از آيات وجود دارد كه به كار نيانداختن حواسّ و وسايل دركشان را شديدا توبيخ مينمايد . مانند :

صُمٌّ بُكْمٌ عُمْىٌ فَهُمْ لا يَرْجِعُونَ 3 .

( آن تبهكاران كر و لال و كورند و [ از راهى كه پيش گرفته‏اند ] نخواهند برگشت ) .

قُلْ هَلْ يَسْتَوى‏ الْأَعْمى وَ الْبَصيرُ اَمْ هَلْ يَسْتَوى‏ الْظُّلُماتُ وَ النُّورُ 4 .

( بگو به آنان آيا كور و بينا يكى است ، يا ظلمات و نور با هم مساوى است ) .

جلال الدين مولوى در پرتو اين تأكيدات جدّى براى انديشيدن بوده است جمله نهايى را درباره اين عامل سازنده ، مى‏گويد :

اى برادر تو همان انديشه‏اى
ما بقى خود استخوان و ريشه‏اى