6 علم

اين كلمه كه ميتوان گفت در همه زبانهاى دنيا از قديمترين تاريخ تماس آدمى با واقعيت‏ها شايع است ، سرگذشتى پرماجرا دارد . اگر فرض كنيم مواردى كه اين

[ 289 ]

كلمه تا پيش از قرن نوزدهم بكار رفته است ، مثلا صد مورد است ، در يك مورد فقط علم بمعناى خاص آن كه عبارتست از انكشاف صددرصد واقعيتست منظور شده است ، بقيه موارد استعمال علم با تعريفى كه امروزه براى علم در دست داريم ، سازگار نميباشند . يك اصل كه در گذرگاه پرماجراى علم ديده ميشود ، اينست كه علم ارتباطى است ميان ذهن انسان و جهان خارجى كه مطلوبيت دارد . ولى از اوايل قرن بيستم باينطرف كه علم وسيله سوءاستفاده در راه هدف‏هاى سلطه‏گرانه استخدام شد ، آن چهره مقدس خود را از دست داد . از طرف ديگر علم در برابر آن بحرانهايى كه در اصول و قوانين پيش ساخته بوجود آمده بود ، مقاومت خود را از دست داده ، رسماً بوسيله پى‏يررسو ورشكستگى علم اعلان ميشود . البته بايد بدانيم كه علم هرگز شكست نميخورد ، بلكه اين هدف‏گيرى‏ها و حذف و انتخاب‏ها و تكيه عاشقانه بر اصول پيش ساخته است كه با شكست مواجه ميگردد .

برگرديم به تفسير معناى علم در اينكه معناى علم چيست ؟ هنوز يك تفسير و تعريف جامع و مانع كه مورد اتفاق همه متفكران شرقى و غربى بوده باشد گفته نشده است . برخى از متفكران علم و معرفت و شناخت را فقط انعكاسى از واقعيت‏ها در ذهن بشرى ميدانند . اينان علم را با يكى از دو عنصر بسيار اساسى آن ، تعريف ميكنند و عمل و فعاليت ذهن را در بوجود آمدن علم و معرفت ناديده ميگيرند . براى اينكه يك موضوع يا قضيه‏اى در جريان علم قرار بگيرد حذف و انتخاب و آگاهى‏هاى ثانوى درباره واقعيت منعكس در ذهن و تجسيم و وابستن آنها به اصول و قوانين باضافه توجه به امكان شكاف برداشتن آن اصول از طرف اكتشافات جديد ، عنصرى ديگر براى علم و معرفت است ، كه حتماً بايد براى تفسير و توجيه يك معرفت علمى در نظر گرفته شوند . البته ما ميتوانيم با يك اصطلاح قراردادى انعكاس محض موضوع‏ها و واقعيت‏هاى خارج از ذهن را در صحنه ذهن علم بناميم و اجازه

[ 290 ]

مناقشه در اين اصطلاح قراردادى بخود ندهيم ، ولى اين اصطلاح قراردادى نبايد مراتب مختلف علم را براى ما قابل چشم‏پوشى نمايد . ما با قطع‏نظر از هر گونه گرايش‏هاى غير علمى و با قطع‏نظر از هرگونه اصول پيش ساحته ،

مراتب مختلف علم را كه در زير مطرح ميكنيم ، قابل قبول ميدانيم :