نتيجه يكم

لزوم سير و سياحت در سرگذشت جوامع بشرى نه صرفا براى تماشا و پر كردن حافظه و سياه كردن كاغذها بنام كتاب است ، بلكه براى تفسير عوامل جزئى و علل كلى جريانات مغزى و روانى كه با كميت‏ها و كيفيت‏هاى گوناگون نمودهائى از خود بجا گذاشته و رفته‏اند . مطالعه فيزيك تاريخ براى انسانهاى آينده سودى بيش از آنچه به معاصرين همان فيزيك تاريخ

-----------
( 1 ) الحج آيه 46 .

-----------
( 2 ) الروم آيه 9 .

[ 101 ]

نخواهد داشت ، بلكه از يك نظر ميتوان گفت : نمودهاى فيزيكى تاريخ براى معاصرين كامل‏تر و مستند به حس و مشاهده بوده است ، در صورتيكه تنظيم همان نمودها و ضبط آنها بوسيله برداشتهاى ذوقى شخصى آيندگان ، از حذف و انتخاب‏هاى شخصى خالى نخواهد بود . در اينجا جمله آن متفكر را بياد ميآوريم كه ميگويد : آقايان محققان در تاريخ سرگذشت بشرى اگر سخنى مفيد داريد براى ما بگوئيد ، و الا اينكه در فلان نقطه از تاريخ فلان جمعيت از اينسوى رود جيحون بآنسوى جيحون عبور كردند ، بچه كار آيد ؟ اين حقيقت را كه نبايد سير و سياحت در سرگذشت اقوام و ملل تنها براى اطلاع محض از وقوع رويدادها بوده باشد . در آياتى كه در اين مبحث مطرح كرده‏ايم ،

با كمال وضوح مى‏بينيم .