3 العمل للّه في غير رياء و سمعة

فاحذروا من اللّه ما حذّركم من نفسه ، و اخشوه خشية ليست بتعذير ،

و اعملوا في غير رياء و لا سمعة ، فإنّه من يعمل لغير اللّه يكله اللّه إلى من عمل له . نسأل اللّه منازل الشّهداء و معايشة السّعداء و مرافقة الأنبياء . [ 3 296 ] ( 3 ) 4 التكافل الإجتماعي و صلة الرّحم

أيّها النّاس ، إنّه لا يستغني الرّجل ، و إن كان ذا مال ، عن عشيرته و دفاعهم عنه بأيديهم و ألسنتهم ، و هم أعظم النّاس حيطة من ورائه ، و ألمّهم لشعثه و أعطفهم عليه عند نازلة إن نزلت به . و لسان الصّدق يجعله اللّه للمرء في النّاس خير له من المال يورثه غيره . ( 4 ) و منها :

الا لا يعدلنّ أحدكم عن القرابة يرى بها الخصاصة أن يسدّها بالّذي لا يزيده إن أمسكه و لا ينقصه إن أهلكه . و من يقبض يده عن عشيرته ، فإنّما تقبض منه عنهم يد واحدة ، و تقبض منهم عنه أيد كثيرة ، و من تلن حاشيته

[ 293 ]

تيرگى طبيعت رهايى يابد ) پس البته آنچه در پيشگاه خداست براى او برتر و بهتر است ،

و يا روزى خدائيست كه به او روى آورده پس خود را مى‏نگرد كه صاحب خويشان و مال است ، با حفظ دين و شرافت . در واقع دارايى و فرزندان كشت مزرعه اين جهانيست ( ثمره و بهره آن هميشگى نيست ) و عمل صالح كشت آن جهانيست ، و شود كه خدا هر دو را براى مردمى فراهم سازد . [ 2 297 ] ( 2 ) 3 عمل كردن بدون رياكارى و شهرت طلبى براى خدا پس ( وظيفه شما اينست ) : كه از خدا آنچنان در بيم و هراس باشيد كه شما را از خود هراسانيده است ، و از او بينديشيد نه براى رفع عذر ( يا در انجام وظيفه كوتاهى نكنيد تا به عذر خواهى محتاج نشويد ) و آن چنان به عمل بكوشيد كه در لباس ريا كارى و مردم شنوايى نباشد ، چه ، هر كس براى غير خدا عمل كند ، خدا هم او را به كسى واگذار كند كه برايش عمل كرده است . جايگاههاى والاى شهيدان ، و شيوه زيباى زندگى سعيدان ، و همراهى و رفاقت با پيامبران را از خدا درخواست مى‏كنيم [ 3 297 ] ( 3 ) 4 همپايندانى اجتماعى و پيوند با خويشان مردم شخص ، اگر چه دارايى بسيار داشته باشد ، از خويشان و دفاع آنان از خود با دست و زبان بى‏نياز نيست ، چه ، خويشان انسان از بزرگترين پشتيبانان استوار او نسبت به ديگر مردم ، و چون باروى محكمى هستند كه شخص را در ميان مى‏گيرند ، و در پراكندگى براى اصلاح و اتّحاد آماده‏ترند ، و هنگامى كه گرفتارى و مصيبتى پيش آيد عاطفه آنان بيشتر از ديگران پيرامون شخص گرد مى‏آيد . و زبان راستينى كه ( بر اثر خدمت و اخلاص ) خدا براى انسان در دهانهاى مردم مى‏گذارد از مالى كه داشته باشد و براى ديگران به ارث گذارد بهتر است . ( 4 ) .

از همين خطبه است :

هان توجّه كنيد ، هيچ يك از شما كه در خويشان و نزديكان خود نياز و تنگدستى ديد ، نبايد آنان را به خود واگذارد و از آنان روى بگرداند ، و در انفاق را چنان به روى آنان ببندد كه مال او با نگهداشتن ، بر حقيقت دارنده‏اش نمى‏افزايد ، و با انفاق كردن ، از شخصيت او نمى‏كاهد . آن كس كه دست بخشش و بازوى كومك را از خويشان خود باز گيرد ، از سوى او براى يارى تنها يك دست به كار نيامده ، ولى ،

در مقابل ، از سوى كسانش براى پشتيبانى و يارى او دست و بازوهاى زياد از كار مانده است . كسى كه نسبت به خويشان و اطرافيان خود نرم و متواضع باشد ، از طرف

[ 294 ]

يستدم من قومه المودّة . [ 4 298 ] ( 5 ) قال الرّضيّ ، رحمه اللّه :

أقول : « الغفيرة » الزّيادة و الكثرة ، من قولهم للجمع الكبير :

الجمّ الغفير ، و الجمّاء الغفير .

و يروى : « عفوة في أهل او مال » ، و العفوة : الخيار من الشّي‏ء ، يقال : اكلت عفوة الطّعام ، أي خياره . ( 6 ) و ما أحسن المعنى الّذي أراده عليه السّلام بقوله : « و من يقبض يده عن عشيرته . . . » إلى تمام الكلام ، فإنّ الممسك خيره عن عشيرته إنّما يمسك نفع يد واحدة ، فإذا احتاج إلى نصرتهم ، و اضطرّ إلى مرافدتهم ، قعدوا عن نصره و تثاقلوا عن صوته ، فمنع ترافد الأيدي الكثيرة و تناهض الأقدام الجمّة . ( 7 )

[ 295 ]

خويشانش رشته محبت و دوستى با او گسسته نشود . [ 4 299 ] ( 5 ) سيّد رضى ، رحمه اللّه ، مى‏گويد :

كلمه « الغفيرة » كه در اين خطبه ذكر شده مراد زيادى و فراوانى است ،

اين كلمه ، از قبيل گفتار آنان است براى جمعيت زياد : الجمّ الغفير و الجمّاء الغفير .

و به جاى آن ، « عفوة فى أهل أو مال » ، هم روايت شده است . و مراد از عفوة برگزيده هر چيز است ، گفته مى‏شود : اكلت عفوة الطّعام ،

يعنى برگزيده طعام را خوردم . ( 6 ) و چه عنايت زيبايى آن حضرت عليه السلام با اين گفته خود دارد كه :

« و من يقبض يده عن عشيرته تا آخر » چه ، كسى كه خيراتش را از خويشان باز دارد يك يارى و استفاده را از آنان باز داشته ولى چون به كمك و پشتيبانى آنان محتاج شد ، آنان به ياريش برنخيزند و از اجابت دعوتش خوددارى كنند ، در نتيجه دستهاى زياد كمك كار و قدمهاى خدمتگزار بيشمار از ياريش باز داشته شده است . ( 7 )

[ 296 ]

[ 1 290 ] ما نقل مثل هذه الفقرة في مصادر أخرى :

« كتاب الزهد » لحسين بن سعيد الاهوازي :

الحسين بن سعيد الأهوازي ، عن علي بن النعمان ، عن ابن مسكان ، عن أبي حمزة ، عن يحيى بن عقيل ، عن حبشي قال : خطب أمير المؤمنين عليه السّلام ، فحمد اللّه و أثنى عليه ، و ذكر ابن عمّه محمّدا ، صلّى اللّه عليه و آله ، فصلّى عليه ثم قال :

« أمّا بعد ، فإنّه إنّما هلك من كان قبلكم بحسب ما عملوا من المعاصي و لم ينههم الرّبّانيّون و الأحبار عن ذلك ، فإنّهم لمّا تمادوا في المعاصي نزلت بهم العقوبات .

فمروا بالمعروف و انهوا عن المنكر ، و اعلموا أنّ الأمر بالمعروف و النّهي عن المنكر لا يقرّبان اجلا و لا يقطعان رزقا . فإنّ الأمر ينزل من السّماء إلى الأرض كقطر المطر إلى كلّ نفس بما قدّر اللّه لها من زيادة و نقصان ، فإن أصابت أحدكم مصيبة في أهل و مال و نفس ، و رأى عند أخيه عفوة فلا يكوننّ عليه فتنة » .

[ 2 292 ] ما نقل مثل هذه القطعة في مصادر أخرى :

« كتاب الزهد » لحسين بن سعيد الاهوازي :

« فإنّ المرء المسلم ، ما لم يغش دناءة تظهر و يخشع لها إذا ذكرت ، و يغرى بها لئام النّاس ،

كان كالياسر الفالج الّذي ينتظر احدى فوزة من قداحه توجب له المغنم ، و يدفع عنه بها المغرم .

كذلك المرء المسلم البري‏ء من الخيانة ، ينتظر إحدى الحسنيين : إمّا داع إلى اللّه ، فما عند اللّه خير له ، و إمّا رزق من اللّه ، فاذا هو ذو أهل و مال و بنين ، فحرث الدّنيا المال و البنون ، و أمّا العمل الصّالح فحرث الآخرة ، و قد يجمعهما اللّه لأقوام » .

[ ( الحديث الأخير من كتاب الزهد للحسين بن سعيد الأهوازي ، رحمه اللّه ، ص 82 ) الشيخ محمّد باقر المحمودي ، نهج السعادة ، باب الخطب ، ج 3 ، مستدرك 27 ، ص 112 ] .

يوجد في روايات « اليعقوبي ، و الثقفي و الكليني » تفاوت يسير جدّا و لا جدوى في اثباتها .

[ 3 292 ] ما روي مثل هذه الفقرة في مصادر أخرى :

الف « وقعة صفّين » لنصر بن مزاحم المنقري :

نصر : قال أبو عبد اللّه ، عن سليمان بن المغيرة ، عن عليّ بن الحسين : خطبه علي بن أبي طالب في الجمعة بالكوفة و المدينة :

« إنّ الحمد للّه ، أحمده و أستعينه و أستهديه ، و أعوذ باللّه من الضّلالة . من يهد اللّه فلا مضلّ له ، و من يضلل فلا هادي له . و أشهد ان لا اله الاّ اللّه وحده لا شريك له ، و أنّ محمّدا عبده و رسوله ، انتجبه لأمره ، و اختصّه بالنبوّة ، اكرم خلقه و احبّهم اليه ، فبلّغ رسالة ربّه ، و نصح لأمّته ،

[ 297 ]

[ 1 291 ] ترجمه روايات منابع ديگر :

« كتاب الزهد » نوشته حسين بن سعيد اهوازى :

حسين ، از على بن نعمان ، از ابن مسكان ، از ابى حمزه ، از يحيى بن عقيل ، از حبشى نقل كرده كه گفت : امير المؤمنين عليه السلام سخنرانى كرده ، سپاس خداى را گفت و بر او ستايش فرستاده ، از پسر عمش ، صلّى اللّه عليه و آله ، ياد كرد و بر او صلوات فرستاد و گفت : پس از سپاس و ستايش ، بيگمان كسانى كه پيش از شما بودند ، به علّت نافرمانيهايى كه كردند و دانشمندان مسيحى و پيشوايان مذهبى يهود احساس مسؤوليت نكرده آنان را باز نداشتند ، به هلاكت رسيدند و چون در نافرمانيها غوطه ور شدند كيفرها به دنبال كارهاى زشت بر سرشان فرود آورد .

به كارهاى پسنديده فرمان دهيد و از ناپسنديده‏ها باز داريد ، و آگاه باشيد كه امر به معروف و نهى از منكر نه سر رسيد را پيش از وقت نزديك مى‏گردانند و نه روزى را مى‏برّند . چه ، فرمان ( پروردگار براى روزى ) همچون دانه باران از آسمان به زمين به هر وجودى سرازير مى‏شود و هر اندازه كم و زيادى را كه خدا براى آن وجود اندازه گذارده است بدان مى‏رساند ، پس اگر كسى از شما در خانواده و دارايى و جان دچار مصيبتى شد ، و افزايشى در نزد برادرش مشاهده كرد ، نبايد موجب فتنه و آشوب فكرى و حسادت و تنگ نظرى عليه او گردد

[ 2 293 ] ترجمه روايت منابع ديگر :

« كتاب الزهد » از حسين بن سعيد اهوازى :

چه ، مسلمان تا هنگامى كه آلوده به پستى آشكارى نشده ، كه چون به ياد او آورده شود شرمگين گردد ، و مردم فرومايه فريفته او گردند ، همچون قمار باز برنده ايست كه از وسيله قمارش نخستين برد را انتظار مى‏كشد تا بدان وسيله غنيمتى برايش فراهم سازد و بار بدهى را از پشتش بردارد . چنين است وضع مسلمان مبرّا از خيانت كه منتظر يكى از دو نيكى و زيبائى بهتر است : يا دعوتى به سوى خدا ، كه در اين صورت آنچه از پيشگاه خدا به دست مى‏آورد او را بهتر ، و يا روزى خدائى است كه در اين حال داراى خويشان و دارايى و فرزندان مى‏باشد ، پس كشت اين جهانى دارايى و فرزند است ، و ليكن عمل صالح كشت آن جهانى است ، و هر دو را با هم خدا براى مردمى يكجا گرد آورد .

تفاوت روايات « يعقوبى و ثقفى و كلينى » با متن بسيار كم است ، در آوردن آنها فايده‏اى ديده نشد .

[ 3 293 ] ترجمه روايات ديگر :

الف « وقعة صفّين » نوشته نصر بن مزاحم منقرى :

نصر گويد : ابو عبد اللّه ، از قول سليمان بن المغيرة ، از على بن الحسين نقل كرد كه گفت :

خطبه جمعه على بن أبى طالب در كوفه و مدينه اين بود :

« بى‏گمان سپاس ويژه خدا است ، او را سپاس گويم و از او يارى و راه جويم ، و از گمراهى به خدا پناه برم . هر كس را خدا هدايت كند گمراهى ندارد ، و هر كس را گمراه كرد راهبر ندارد ، و گواهى مى‏دهم كه خدايى جز اللّه نيست يگانه و بى‏شريك است ، و گواهى دهم كه محمّد بنده و فرستاده اوست ، او را براى فرمان خود برگزيد و به پيامبرى ويژه گردانيد ، از همه آفريدگانش گراميتر ،

[ 298 ]

[ 3 292 ] و أدّى الّذي عليه . و أوصيكم بتقوى اللّه ، فإنّ تقوى اللّه خير ما تواصى به عباد اللّه ، و اقربه لرضوان اللّه ، و خيره في عواقب الأمور عند اللّه . و بتقوى اللّه امرتم ، و للإحسان و الطّاعة خلقتم . فاحذروا من اللّه ما حذّركم من نفسه ، فإنّه حذّر بأسا شديدا . و اخشوا اللّه خشية ليست بتعذير ، و اعملوا في غير رياء و لا سمعة ، فإنّ من عمل لغير اللّه و كله اللّه إلى ما عمل له ، و من عمل للّه مخلصا تولّى اللّه اجره . و أشفقوا من عذاب اللّه ، فإنّه لم يخلقكم عبثا 1 ، و لم يترك شيئا من امركم سدى 2 ، قد سمّى آثاركم ، و علم اعمالكم ، و كتب آجالكم . فلا تغرّوا بالدّنيا فإنّها غرّارة بأهلها ، مغرور من اغترّ بها ، و إلى فناء ما هي ، و انّ الآخرة هي دار الحيوان لو كانوا يعلمون 3 .

أسأل اللّه منازل الشهداء ، و مرافقة الأنبياء ، و معيشة السّعداء ، فإنّما نحن له و به » .

( ص 10 ) .

ب « فروع الكافي » لثقة الاسلام الكليني :

« فاحذروا من اللّه ما حذّركم من نفسه ، و اخشوه خشية ليست بتعذير ، و اعملوا في غير رياء و لا سمعة ، فإنّه من عمل لغير اللّه يكله اللّه إلى من عمل له .

نسأل اللّه منازل الشهداء و معايشة السّعداء ، و مرافقة الأنبياء » .

( حديث 6 ، باب 28 ، كتاب الجهاد ، فروع الكافي ، ج 5 ، ص 57 ) .

[ 4 294 ] ما روي مثل هذه الفقرة في مصادر أخرى :

« أصول الكافي » لثقة الاسلام الكليني :

19 محمّد بن يحيى ، عن أحمد بن محمّد بن عيسى ، عن عثمان بن عيسى ، عن يحيى ،

عن أبي عبد اللّه عليه السّلام ، قال : قال أمير المؤمنين عليه السّلام :

« لن يرغب المرء عن عشيرته ، و إن كان ذا مال و ولد ، و عن مودّتهم و كرامتهم و دفاعهم بأيديهم و ألسنتهم ، هم اشدّ النّاس حيطة من ورائه ، و اعطفهم عليه و ألمهم لشعثه إن أصابته مصيبة أو نزل به بعض مكاره الأمور .

و من يقبض يده عن عشيرته فإنّما يقبض عنهم يدا واحدة ، و يقبض عنه منهم أيد كثيرة ، و من

-----------
( 1 ) إشارة إلى الآية 115 المؤمنون : أفحسبتم انّما خلقناكم عبثا و انّكم الينا لا ترجعون .

-----------
( 2 ) إشارة الى الآية 36 القيامة : أيحسبُ الإِنسان أن يُترك سدًى ؟ .

-----------
( 3 ) إشارة الى الآية 64 العنكبوت : و ما هذه الحياة الدّنيا إلاّ لهو و لعب و ان الدار الآخرة لهي الحَيَوانُ لو كانوا يعلمون .

[ 299 ]

[ 3 293 ] و در نزد او محبوبتر ، پس او پيام پروردگارش را رسانيد ، و سفارش شايان را به امتش كرد ، و آنچه را بر عهده داشت انجام داد . شما را سفارش مى‏كنم به پروا گرفتن از خدا ، زيرا بيگمان بهترين چيزى كه بندگان خدا يكديگر را بدان سفارش مى‏كنند پروا پيشگى از خدا ، و به خوشنودى او از همه چيز نزديكتر ، و در نزد خدا در سر انجامهاى كارها از همه آنها بهتر است . شما به پروا پيشه ساختن از خدا فرمان يافته‏ايد ، و براى نيكى كردن و فرمانبردارى آفريده شده‏ايد . پس از خداى آنچنان در بيم و فرمان يافته‏ايد ، و براى نيكى كردن و فرمانبردارى آفريده شده‏ايد . پس از خداى آنچنان در بيم و هراس باشيد كه شما را از خود هراسانيده است ، زيرا او سختى شديدى را هشدار داده است ، و از خدا آنچنان در انديشه باشيد كه بر پايه عذر خواهى و كوتاهى در انجام وظيفه و تظاهر به كوشش نباشد . و بدون خودنمانى و شهرتخواهى عمل كنيد ، زيرا هر كس براى غير خدا كار كرد خدا او را به چيزى كه براى آن عمل كرده است واگذار كند ، و هر كس خالصانه براى خدا كار كرد خدا پاداش او را خود به عهده مى‏گيرد ، از عذاب خدا نگران و بيمناك باشيد ، زيرا او شما را بيهوده نيافريده است ،

و هيچ چيزى از امور شما را به حال خود رها نساخته است . خدا آثار شما را نام برده است و كارهايتان را دانسته است و سر رسيدهايتان را طبق قانونى معين نوشته است ، پس بوسيله دنيا مغرور نشويد ،

زيرا دنيا نسبت به خواستاران خود بسيار فريبنده است ، فريبخورده كسيست كه بوسيله آن فريب خورد ، و به سوى نابود شدنى رود كه دنيا است ، و بيگمان اين سراى باز پسين است كه سراى زندگى مى‏باشد اگر مى‏دانستند .

از خدا جايگاههاى شهيدان ، همراهى با پيامبران ، و شيوه زيست سعادتمندان را خواستارم ،

زيرا بدون شك ما براى او هستيم و به عنايت و لطف او زندگى مى‏كنيم » .

ب در روايت « فروع كافى » نكته‏اى بيش از روايت نصر بن مزاحم وجود ندارد كه به ترجمه آن نياز باشد .

[ 4 295 ] ترجمه روايات منابع ديگر :

اين قطعه از خطبه تنها در « اصول كافى » به شرح زير آمده است :

19 محمّد بن يحيى ، از احمد بن محمد بن عيسى ، از عثمان بن عيسى ، از يحيى ، از ابى عبد اللّه ( امام صادق ) عليه السلام روايت كردند كه گفت : امير المؤمنين عليه السّلام گفت :

مؤمن ، اگر چه دارنده مال و فرزند باشد ، هرگز نبايد از خويشان و محبّت و بزرگواريهاى آنان و قدرت دفاعى دستها و زبانشان روى بگرداند ، چه آنان براى حفاظت او از همه مردم در پشت سر او استوارتر ايستاده‏اند ، و به او بيشتر عاطفه نشان مى‏دهند ، و اگر مصيبتى دچار او شد يا ناملايمات روزگار بر سرش فرود آمدند ، خويشان او براى اصلاح پراكندگى و نابسامانيش از همگان آماده‏ترند .

هركس دست از يارى خويشان برگيرد در واقع تنها يك دست را به روى آنان بسته است ، ولى دستهاى بسيارى از او برگرفته مى‏شود . و هر كس پيرامونى نرم داشته باشد دوستش با محبت و دوستى او آشنا مى‏گردد ، و هر كس دست به نيكى گشايد عوض آن را به صورت نعمتى خواهد يافت كه خدا در دنيا به او دهد و چند برابر آن را در آخرت بدو ببخشد . و نام نيك و زبان راستينى كه خدا براى در دنيا به او دهد و چند برابر آن را در آخرت بدو ببخشد . و نام نيك و زبان راستينى كه خدا براى شخص در دهان مردم نهد بهتر از مالى است كه بخورد و به ارث گذارد . هرگز نبايد افزونى در دارايى بر تكبّر و خود بزرگ بينى شخصى از شما و دور شدن از خويشانش بيفزايد ، و هرگز نبايد كسى از

[ 300 ]

[ 4 294 ] يلن حاشيته يعرف صديقه منه المودّة ، و من بسط يده بالمعروف إذا وجده يخلف اللّه له ما انفق في دنياه و يضاعف له في آخرته . و لسان الصّدق للمرء يجعله اللّه في النّاس خيرا من المال يأكله و يورّثه :

لا يزدادنّ أحدكم كبرا و عظما في نفسه و نأيا عن عشيرته . إن كان موسرا في المال ، و لا يزدادنّ أحدكم في أخيه زهدا و لا منه بعدا إذا لم ير منه مروّة ، و كان معوزا في المال ، و لا يغفل أحدكم عن القرابة بها الخصاصة أن يسدّها بما لا ينفعه إن أمسكه و لا يضرّه إن استهلكه » . ( كتاب الإيمان و الكفر ، باب صلة الرحم ، حديث 19 ( 1983 ) ج 3 ، ص 226 ) .

[ 301 ]

[ 4 295 ] شما كه دچار تنگدستى شده و از برادرش محبّت و مروتى نديده بيشتر از او دورى كند و از او خود را بر كنار دارد . هيچ يك از شما نبايد با دادن يارى و كمك مالى به خويش نيازمند خود دريغ ورزد ،

زيرا اگر آن يارى و وسيله رفع نياز را به خويش نيازمند خود ندهد سودى به او نرساند ، و اگر مالش را در راه رفع گرفتارى او صرف كند زيانى به حالش ندارد .