4 الإستعداد للحرب و الإستشعار بالصبر

فخذوا للحرب أهبتها ، و أعدّوا لها عدّتها ، فقد شبّ لظاها ، و علا سناها ، و استشعروا الصّبر فإنّه أدعى إلى النّصر . [ 4 332 ] ( 4 )

[ 327 ]

3 سوداگر سرمايه باخته

و بخشى ديگر از همين خطبه است و آن شخص ( عمرو بن عاص ) بيعت نكرده مگر بدان شرط كه در برابر بيعت ( معاويه ) بدو بهايى ( حكومت مصر ) بپردازد ، پس دست بيعت كننده به پيروزى مرساد ، و امانت بيعت گيرنده خوار و ناچيز باد [ 3 331 ] ( 3 ) 4 آمادگى براى جنگ و پايدارى پيشه ساختن

( چون پيمان و اتحادى كه ميان مردم بى‏ايمان بسته شود پايدار نيست ) ، پس شما براى جنگ ساز و برگ برداريد ، و آنچه مى‏بايد براى كارزار فراهم آريد ، چه آتش جنگ زبانه كشيده شعله آن بالا گرفته است ، و شعار صبر بر تن پوشيد كه پايدارى برترين منادى پيروزيست . [ 4 333 ] ( 4 )

[ 328 ]

[ 1 324 ] ما روي مثل هذه القطعة في مصادر أخرى .

الف « الإمامة و السياسة » لابن قتيبة :

ما كتب عليّ لأهل العراق قال : فقام حجر بن عدي و . . . فدخلوا على عليّ ، فسألوه عن أبي بكر و عمر : . . . فأخرج إليهم كتابا فيه :

« أمّا بعد ، فإنّ اللّه بعث محمّدا ، صلّى اللّه عليه و سلّم ، نذيرا للعالمين ، و أمينا على التّنزيل ،

و شهيدا على هذه الأمّة ، و أنتم يا معشر العرب على غير دين ، و في شرّ دار ، تسفكون دماءكم ،

و تقتلون أولادكم ، و تقطعون أرحامكم ، و تأكلون أموالكم بينكم بالباطل ، فمنّ اللّه عليكم ، فبعث محمّدا إليكم بلسانكم . . . » .

ب « الغارات » للثّقفي :

رسالة عليّ عليه السّلام ، إلى أصحابه بعد مقتل محمّد بن أبي بكر ( ره ) عن عبد الرّحمان بن جندب عن أبيه جندب ، قال : دخل غمرو بن الحمق و . . . على أمير المؤمنين عليه السّلام ، بعد ما افتتحت مصر ، و هو مغموم حزين ، فقالوا له : بيّن لنا ما قولك في ابو بكر و عمر ؟ فقال لهم عليّ عليه السّلام ، . . . أنا مخرج اليكم كتابا . . . و هذه نسخة الكتاب :

« من عبد اللّه عليّ أمير المؤمنين إلى من قرأ كتابي هذا من المؤمنين و المسلمين : السّلام عليكم ،

فإنّي أحمد إليكم اللّه الّذي لا إله إلاّ هو .

أمّا بعد ، فإنّ اللّه بعث محمّدا ، صلّى اللّه عليه و آله ، نذيرا للعالمين ، و أمينا على التّنزيل ،

و شهيدا على هذه الأمّة ، و أنتم يا معشر العرب على شرّ دين ، و في شرّ دار ، منيخون على حجارة خشن و حيّات صمّ ، و شوك مبثوث في البلاد ، تشربون الماء الخبيث ، و تأكلون الطّعام الجشيب ،

و تسفكون دماءكم ، و تقتلون أولادكم ، و تقطعون أرحامكم ، و تأكلون أموالكم بالباطل ، سبلكم خائفة ، و الأصنام فيكم منصوبة ، و لا يؤمن أكثرهم باللّه إلاّ و هم مشركون ، فمنّ اللّه عليكم بمحمّد ، صلّى اللّه عليه و آله ، فبعثه إليكم رسولا من أنفسكم . . . » .

ج « كشف المحجّة لثمرة المهجة » للسيّد ابن طاووس :

ثقة الاسلام محمّد بن يعقوب الكليني ، رفع اللّه درجاته ، عن عليّ بن إبراهيم ( ره ) بأسناده قال :

كتب أمير المؤمنين عليه السّلام ، بعد منصرفه من النهروان ، كتابا و أمر أن يقرأ على الناس ، و ذلك أن الناس سألوه عن أبي بكر و عمر و عثمان ، فغضب ، عليه السّلام ، لذلك و قال : . . . و أنا لكاتب لكم كتابا فيه تصريح ما سألتم ، إن شاء اللّه تعالى . . . :

« بسم اللّه الرّحمان الرّحيم ، من عبد اللّه عليّ أمير المؤمنين ، إلى شيعته من المؤمنين و المسلمين . . .

[ 329 ]

[ 1 325 ] ترجمه روايات منابع ديگر :

الف « الامامة و السياسة » نوشته ابن قتيبه :

نامه‏اى كه على براى مردم عراق نوشت گويد : حجر بن عدى و . . . برخاسته به نزد على رفتند ، و درباره ابو بكر و عمر از او نظر خواستند . . . لذا در پاسخ آنان نامه‏اى بدين مضمون نوشت :

پس از [ سپاس خدا و درود بر پيامبر ] بى‏گمان خدا محمّد ، صلّى اللّه عليه و آله ، را بيم دهنده جهانيان و امانتدار آيات فرو فرستاده خداوند رحمان ، و گواهى هميشه نمونه در برابر اين امت ،

بر انگيخت ، در حالى كه شما اى مردم عرب بر هيچ دينى استوار نبوديد ، در بدترين سرزمين قرار داشتيد ، خون يكديگر را مى‏ريختيد ، فرزندان خود را مى‏كشتيد ، پيوند خويشى را مى‏گسستيد ،

دارايى خود را به ناحق مى‏خورديد ، در نتيجه خدا بر شما منّت گذاشته محمّد را با كتابى به زبان خودتان به سويتان فرستاد .

ب « الغارات » ثقفى :

نامه على عليه السلام براى ياران پس از شهادت محمد بن ابى بكر ( ره ) از عبد الرحمان بن جندب ، از پدرش جندب نقل كرده گفت : عمرو بن حمق و . . . پس از گشوده شدن مصر بر امير المؤمنين عليه السلام وارد شده ، او را غم زده و اندوهگين ديدند ، و به او گفتند : نظرت درباره ابو بكر و عمر را به روشنى براى ما بيان كن . على عليه السلام بدانان گفت : . . . در اين باره من نامه‏اى براى شما مى‏نويسم . . . متن نامه اينست :

از بنده خدا على امير المؤمنين ، به همه مؤمنان و مسلمانانى كه اين نامه مرا بخوانند : درود بر شما ، من خدايى را به نزد شما سپاس مى‏گزارم كه جز او ، اللّه ، خدايى نيست .

پس از ( حمد خدا و صلوات بر پيامبر ) بى‏گمان خدا محمّد ، صلّى اللّه عليه و آله ، را بيم دهنده جهانيان و امانتدار آيات فرو فرستاده خداى رحمان ، و گواهى هميشه نمونه براى اين مردمان بر انگيخت ، در حالى كه شما اى گروه عرب ، در آن روز بر بدترين دين استوار و در بدترين سرزمين برقرار بوديد ، در ميان سنگستانى سخت و مارهايى كور و كر و خارهاى پراكنده در ديار منزل مى‏گزيديد ، آب ناپاك مى‏نوشيديد ، و خوراك ناگوار مى‏خورديد ، خون يكديگر مى‏ريختيد ،

فرزندان خود مى‏كشتيد ، پيوند خويشى مى‏گسستيد ، دارائيتان را به ناحق مى‏خورديد ، راههايتان ترسان ، بتها در ميانتان بر پاى ، و اكثريت آنان را به خدا ايمان نداشتند و جز عده‏اى مشرك نبودند ،

پس خدا بوسيله محمّد ، صلّى اللّه عليه و آله ، بر شما منّت گذاشته ، او را به عنوان پيامبرى از خودتان به سويتان فرستاد . . .

ج « كشف المحجّة » نوشته سيد ابن طاووس :

ثقة الاسلام محمّد بن يعقوب كلينى ، خدا بلند پايه‏اش گرداناد ، از قول على بن ابراهيم ( ره ) به اسناد خود روايت مى‏كند كه گفت : امير المؤمنين عليه السلام ، پس از بازگشت از نهروان ، نامه‏اى نوشته فرمان داد براى مردم خوانده شود . علت نوشتن اين نامه آن بود كه مردم درباره ابو بكر و عثمان نظر او را مى‏پرسيدند ، آن حضرت عليه السلام ، از اين سؤال بيجا و بيگاه ، خشمگين شده گفت : . . . من نامه‏اى برايتان مى‏نويسم كه به روشنى پاسخ شما را در بر داشته باشد ، به خواست

[ 330 ]

[ 1 324 ] بعث محمّدا ، صلّى اللّه عليه و آله ، و أنتم معاشر العرب ، على شرّ حال ، يغذو أحدكم كلبه و يقتل ولده ، و يغير على غيره فيرجع و قد أغير عليه ، تأكلون العلهز و الهبيد و الميتة و الدّم ، تنيخون على أحجار خشن و أوثان مضلّة ، و تأكلون الطّعام الجشب ، و تشربون الماء الآجن ، تسافكون دماءكم ،

و يسبي بعضكم بعضا . . . » .

[ 2 324 ] ما روي مثل هذه الفقرة في مصادر أخرى .

الف « الإمامة و السياسة » لابن قتيبة :

« ثمّ قالوا : إصبر كمدا و عش متأسّفا ، فنظرت فإذا ليس معي رفاق و لا مساعد الاّ أهل بيتي ،

فضننت بهم على الهلاك ، فأغضيت عيني على القذى ، و تجرّعت رفيق [ ظ : ريقي ] على الشّجا ،

و صبرت من كظم الغيظ على أمرّ من العلقم طعما ، و الم للقلب من حزّ الحديد . . . » .

ب « الغارات » للثقفي :

« . . . فاصبر كمدا متوخّما ، أو مت متأسّفا حنقا ، فنظرت فإذا ليس معي رافد و لا ذابّ الاّ أهل بيتي ، فضننت بهم عن الهلاك ، فأغضيت على القذى ، و تجرّعت ريقي على الشّجا ، و صبرت من كظم الغيظ على أمرّ من العلقم ، و الم للقلب من حزّ الشّفار . . . » .

ج « كشف المحجّة » للسيّد ابن طاووس .

« فنظرت فإذا ليس لي و لا معي مساعد إلاّ أهل بيتي ، فضننت بهم على الهلاك ، و لو كان لي بعد رسول اللّه ، صلّى اللّه عليه و آله ، عمّي حمزة و أخي جعفر لم أبايع كرها ، و لكنّي بليت برجلين ،

حديثي عهد بالإسلام : العبّاس و عقيل ، فضننت بأهل بيتي عن الهلاك ، فأغضيت عيني على القذى ، و تجرّعت ريقي على الشّجا ، و صبرت على أمرّ من العلقم ، و الم للقلب من حزّ الشّفار » .

[ 3 326 ] ما روي مثل هذه القطعة في مصادر أخرى .

الف « الإمامة و السياسة » لابن قتيبة :

« . . . لقد نمي إليّ أنّ ابن الباغية لم يبايع حتّى شرط عليه أن يؤتيه أتاوة هي أعظم ما في يديه من سلطانه ، فصفرت يد هذا البائع دينه بالدّنيا ، و تربت يد هذا المشتري نصرة غادر فاسق بأموال النّاس . . . » .

ب « الغارات » للثقفى :

« . . . لقد أنهي إليّ أنّ ابن النّابغة لم يبايع حتّى أعطاه و شرط أن يؤتيه أتيّة هي أعظم ممّا في يده

[ 331 ]

[ 1 325 ] خداى متعال . . . :

به نام اللّه ، آن بخشايشگر بخشنده ، از بنده خدا على امير المؤمنين ، به پيروان خود از مؤمنان و مسلمانان . . . محمّد ، صلّى اللّه عليه و آله ، را در حالى و شرايطى بر انگيخت كه شما مردم عرب ، در بدترين اوضاع زندگى كرده ، برخى از افراد شما سگش را مى‏خورد و فرزندان خود را مى‏كشت ، به ديگرى مى‏تاخت و چون بر مى‏گشت ديگرى بر او مى‏تاخت . خوراكى آميخته از خون و پشم شتر ( در خشكساليها ) مى‏خورديد و دانه‏هاى تلخ بوته‏هاى بيابانى نقل شما بود ، و از گوشت مرده و خون تغذيه مى‏كرديد ، در سنگستانهاى سخت منزل مى‏گزيديد و در برابر بتهاى گمراه كننده زانو مى‏زديد ، غذاى ناگوار مى‏خورديد ، و آب گنديده مى‏نوشيديد ، به ريختن خون يكديگر شناور بوديد ، و به دشنام هم زبان آور . . .

[ 2 325 ] ترجمه روايات منابع ديگر :

الف « الامامة و السياسة » :

آنگاه گفتند : با پذيرش اندوهى جانكاه شكيبايى پيشه كن و با تأسف به زندگى ادامه ده ، چون در پيرامون نگريستم همراهى براى خود نيافتم و ياورى جز دودمان خويش نديدم ، لذا به هلاكت آنان دريغ ورزيدم ، و بر خاشاك خليده در ديدگان چشم فرو بستم ، و با آب دهان اندوه گلوگير را فرو دادم ، و در برابر فرو خوردن خشم كه مزه‏اى تلخ‏تر از هر گياه داشت ، و دردش قلب را بيشتر از دم شمشير مى‏خست شكيبايى پيشه ساختم . . .

ب « الغارات » :

پس اندوه پنهان ناگوار را بپذير و شكيبا باش ، يا از تأسف و خشم بمير ، چون در پيرامون نگريستم ياورى و پشتيبانى جز دودمانم در كنار خود نيافتم ، لذا مرگ آنان را روا ندانستم ، و بر خاشاك خليده در چشم ديده فرو بستم ، و با آب دهان اندوه گلوگير را فرو خوردم ، و در برابر فرو خوردن خشم كه مزه‏اى تلخ‏تر از هر گياه داشت ، و دردش از تيزى شمشير قلب را بيشتر مى‏خست ،

شكيبايى پيشه ساختم .

ج « كشف المحجّة » :

چون در پيرامون خود نگريستم براى خود ياورى و همراه با خود پشتيبانى جز دودمانم نيافتم ، و در نتيجه نابودى آنان را روا ندانستم ، اگر پس از رسول خدا ، صلّى اللّه عليه و آله ، عمويم حمزه و برادرم جعفر را داشتم هرگز به اجبار بيعت نمى‏كردم ، اما چكنم كه به دو نفر تازه مسلمان : عبّاس و عقيل ، گرفتار شده بودم ، لذا از نابودى دودمانم دريغ ورزيدم ، و بر خاشاك خليده در چشم ديده فرو بستم ، و اندوه گره خورده در گلو را با آب دهان فرو خوردم ، و در برابر خشمى تلخ مزه‏تر از زهر گياه ، و دردى قلب شكافتر از تيزى شمشير شكيبايى پيشه ساختم .

[ 3 327 ] ترجمه روايات منابع ديگر :

الف « الامامة و السياسة » :

به من خبر رسيده است كه آن روسپى زاده ( با معاويه ) تنها بدان شرط بيعت كرده است كه او در برابر رشوه و بخششى بزرگتر از قدرت و قلمروى كه در دست و اشغال خود او است بپردازد ،

پس تهى و بى‏ارزش باد دست اين دين فروشنده به دنيا ، و زيانكار و حسرتزده باد دست خريدارى

[ 332 ]

[ 3 326 ] من سلطانه ، ألا صفرت يد هذا البائع دينه بالدّنيا ، و خزيت أمانة هذا المشتري نصرة فاسق غادر بأموال المسلمين . . . » .

ج « كشف المحجّة » للسيّد ابن طاووس :

« . . . و لقد أنهي إليّ أنّ ابن النّابغة لم يبايع معاوية حتّى شرط له أن يؤتيه أنيّة هي أعظم ممّا في يديه من سلطانه ، فصفرت يد هذا البائع دينه بالدّنيا ، و خزيت أمانة هذا المشتري بنصرة فاسق غادر بأموال المسلمين ، و أيّ سهم لهذا المشتري بنصرة فاسق غادر ، و قد شرب الخمر و ضرب حدّا في الإسلام ، و كلّكم يعرفه بالفساد في الدّين [ خ : في الدّنيا ] . . . » .

[ 4 326 ] ما روي مثل هذه القطعة في مصادر أخرى :

الف « الإمامة و السياسة » لابن قتيبة :

« إسمعوا قولي إذا قلت ، و أطيعوا أمري إذا أمرت ، و اعرفوا نصيحتي إذا نصحت ، و اعتقدوا جزمي إذا جزمت ، التزموا عزمي إذا عزمت ، و انهضوا لنهوضي ، و قارعوا من قارعت ، و لئن عصيتموني لا ترشدوا و لا تجتمعوا ، خذوا للحرب أهبتها ، و أعدّوا لها التّهيّؤ ، فإنّها قد وقدت نارها ،

و علا سناها ، و تجرّد لكم فيها الظّالمون ، كيما يطفئوا نور اللّه و يقهروكم عباد اللّه . . . » . ( ج 1 ،

ص 137 ) .

ب « الغارات » للثقفي :

« فاسمعوا قولي هداكم اللّه إذا قلت ، و أطيعوا أمري إذا أمرت ، فو اللّه لئن أطعتموني لا تغوون ، و إن عصيتموني لا ترشدون ، خذوا للحرب أهبتها ، و أعدّوا لها عدّتها ، و أجمعوا إليها ،

فقد شبّت و أوقدت نارها ، و علا شنارها ، و تجرّد لكم فيها الفاسقون كي يعذّبوا عباد اللّه ، و يطفئوا نور اللّه . . . » ( ج 1 ، ص 319 ) .

ج « كشف المحجّة » للسيّد ابن طاووس :

« إسمعوا قولي يهدكم اللّه إذا قلت ، و أطيعوا أمري إذا أمرت ، فو اللّه لئن أطعتموني لا تغوون ، و إن عصيتموني ، لا ترشدون ، قال اللّه تعالى : أَفَمَنْ يَهْدِيْ إِلَى‏ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ ، أَمَّنْ لاَ يَهدِّي إلاَّ أَنْ يُهْدَى‏ فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ ؟ [ يونس 35 ] . و قال اللّه تعالى لنبيّه ، صلّى اللّه عليه و آله : إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ [ الرعد 7 ] ، فالهادي بعد النّبيّ ، صلّى اللّه عليه و آله ، هاد لأمّته على ما كان لرسول اللّه ، صلّى اللّه عليه و آله ، فمن عسى أن يكون الهادي إلاّ الّذي دعاكم

[ 333 ]

[ 3 327 ] كه به بهاى اموال مردم يارى خيانتكار هرزه و نابكارى را به دست آورده است . .

ب « الغارات » :

به من اطلاع داده‏اند كه پسر نابغه ( با معاويه ) بيعت نكرده تا بدو بهايى داده است ، و شرط كرده در برابر بيعت چيزى ( سرزمين مصر ) بدو ببخشد بزرگتر از قدرت و قلمروى كه در اشغال خود او است ، هان تهى و بى‏ارزش باد دست اين فروشنده دين به دنيا ، و خوار و بيمقدار باد امانت خريدارى كه به بهاى دارائيهاى مسلمانان يارى نابكار هرزه خيانتكارى را به چنگ آورده است . . .

ج « كشف المحجّة » :

آگاه شده‏ام كه پسر نابغه با معاويه بيعت نكرده مگر بدان شرط كه در برابر چيزى بدو بخشد بزرگتر از قلمروى كه در دست خود او است ، پس تهى باد دست اين دين به دنيا فروش ، و خوار و رسوا باد امانت خريدارى كه به بهاى اموال مسلمانان يارى نابكار هرزه خيانتكارى را به چنگ آورده است ، و چه سهمى اين خريدار خود دارد كه با آن يارى هرزه خيانتكارى را مى‏خرد ؟ آنهم هرزه‏اى كه در اسلام به علت ميگسارى حدّ زده شده است ، و همه شما او را به فساد در دين [ خ : در دنيا ] به خوبى مى‏شناسيد . . .

[ 4 327 ] ترجمه روايات منابع ديگر :

الف « الامامة و السياسة » :

به سخنم گوش فرا دهيد چون به گفت آيم ، و فرمان بريد چون فرمان دهم ، و نصيحتم را قدر شناسيد آنگاه كه به نصيحت پردازم ، و به اراده قاطعم باور پيدا كنيد چون اراده كنم ، و از آهنگ استوارم سر مپيچيد آنگاه كه آهنگى در پيش گيرم ، با خاستنم بر پا خيزيد ، و با دشمن كوبيدنم فرو كوبيد ، كه اگر از فرمانم سر بپيچيد نه راه رشد را بيابيد و نه وحدت و يكپارچگى به دست آريد ،

هان ساز جنگ برگيريد ، و آمادگى نبرد در خود فراهم سازيد ، كه آتش جنگ شعله‏ور گرديده ،

زبانه‏اش بالا گرفته است و ستمگران براى شما شمشير از نيام كشيده‏اند تا بدين وسيله نور خدا را فرو كشند ، و شما را مغلوب و منكوب كنند اى بندگان خدا . . .

ب « الغارات » :

به سخنم گوش فرا دهيد خدا شما را به راه آرد چون به سخن آيم ، و فرمان بريد آنگاه كه فرمان دهم ، چه به خدا سوگند اگر فرمانم بريد به گمراهى نيفتيد ، و اگر نافرمانى كنيد به راه رشد نرسيد ، ساز جنگ برگيريد ، و ابزار و سلاح براى كارزار فراهم آريد ، و يكپارچه به سوى آن شتابيد ،

زيرا آتش جنگ زبانه كشيده شعله ور شده است ، و رسوايى آن بالا گرفته ، در اين جنگ تبهكاران برايتان شمشير از نيام كشيده‏اند تا بندگان خدا را بيازارند ، و نور خدا را فرود آرند .

ج « كشف المحجّة » :

به سخنم گوش فرا دهيد خدا شما را به راه آرد چون به سخن آيم ، و فرمانم بريد چون فرمان دهم ، چه سوگند به خدا اگر فرمانم بريد به گمراهى نيفتيد ، و اگر نافرمانى كنيد به راه رشد نرسيد ،

خداى متعال گويد : « آيا پس آن كس كه به حق راهنمايى مى‏كند سزاوارتر است كه دنباله روى شود ،

يا آنكه خود راه به جايى نبرد تا اينكه راهبرى شود ؟ شما را چه شود ، چگونه داورى كنيد ؟ » . و خداى متعال به پيامبرش ( ص ) فرمود : « بى‏گمان تو تنها اخطارگرى و هر مردمى را راهبريست » ، پس راهنما

[ 334 ]

[ 4 326 ] إلى الحقّ و قادكم إلى الهدى ، خذوا للحرب أهبتها ، و أعدّوا لها عدّتها ، فقد شبّت و أوقدت ، و تجرّد لكم الفاسقون لكيما يطفئوا نور اللّه بأفواههم ، و يعزوا [ خ : و يغرّوا ] عباد اللّه . . . » . ( نهج السعادة ، ج 2 ، باب الكتب ، ص 254 ) .

[ 335 ]

[ 4 327 ] و رهبر پس از پيامبر ( ص ) ، راهنماى امّت او بر همان پايه‏ايست كه رسول خدا ، صلّى اللّه عليه و آله ، بود ، در اين صورت ، تنها كسى شايسته است راهنما و رهبر باشد كه شما را به سوى حقّ فراخواند ، و به هدايت رهبرى كند ، ساز و افزار جنگ برگيريد ، و سلاح و لوازم را فراهم آوريد ، كه زبانه كشيده مشتعل شده است ، و تبهكاران براى شما آماده شده‏اند تا نور خدا را با دهانهايشان بميرانند ، و بندگان خدا را مقهور و مغلوب كنند [ بفريبند ] .

[ 336 ]

[ 337 ]