فصل 1. معناى كلام و كتاب

باب يازدهم : معناى كتاب و كلام ، و فرق ميان آن ها و توضيح درباره كتابهاى آسمانى
… ما كنت تدرى ما الكتاب …
(شورى /52)
((… تو (پيش از نبوت ) از كتاب آگاهى نداشتى …))
فصل 1. معناى كلام و كتاب
يكى از محققان سخنى دارد كه حاصلش اين است : ⁽¹¹⁷²⁾
صورت الفاظ اگر به گوينده نسبت داده شود آن را ((كلام )) و گوينده را ((متكلم )) گويند، و اگر به آنچه كه لفظ در آن نقش مى بندد نسبت داده شود مانند لوح هوا ⁽¹¹⁷³⁾ نسبت به انسان ، آن را ((كتابت )) و گوينده را ((كاتب )) گويند. بنابراين لوح هوايى نسبت به نفس ناطقه انسانى هم كلام است و هم كتاب به دو اعتبار. همچنين نفس ناطقه كه صور عقلى و علوم نفسانى در آن نقش مى بندد ((لوح كتابى )) است به يكى از اين دو اعتبار. و بدين اعتبار صورتى دارد به سوى مصور عقلى و قلم آسمانى كه آن علوم و صور را در او رسم مى كند، و به اعتبار ديگر جوهر متكلم ناطقى است كه صورتى دارد به سوى چيز قابلى كه صور را از او قبول مى كند و كلام را از او مى شنود.
همچنين وجود همه موجودات كه به امر ((كن )) صادر شده اند، امرى كه بدون لفظ و صوت است ، كلام و كتاب خدا هستند به دو اعتبار. نيز قرآنى كه در ميان ماست و كتابهايى كه قبلا نازل شده است همگى كلام خدا و كتاب اويند به دو اعتبار. پس هر كدام از آنها از آن جهت كه كلام خداست نورى از انوار معنوى خداست كه از سوى او نازل شده است ، و نخستين منزل آن قلب آن كس از بندگان محبوب خداست كه خدا خواسته ، چنانكه فرموده : ((ولكن آن را نورى ساختيم كه بدان سبب هر يك از بندگان خود را كه بخواهيم هدايت مى كنيم )) ⁽¹¹⁷⁴⁾ و فرموده : ((آن را به حق نازل كرديم و به حق نازل شده است )). ⁽¹¹⁷⁵⁾
و از آن جهت كه كتاب است نقوش و ارقامى است كه آيات و احكامى كه تدريجا از آسمان بر صحيفه دلهاى محبان و الواح نفوس سالكان و غير ايشان نازل مى شود در آنهاست ، كه آنها را در صحيفه ها و الواح خود مى نويسند آن گونه كه هر خواننده اى آن را مى خواند و هر عامل موفقى به احكام آن عمل مى كند و همه بدان راه مى يابند، و در هدايت آن پيامبران و امتها يكسانند، چنانكه فرموده : ((و تورات و انجيل را پيش از اين نازل كرد براى هدايت مردم ⁽¹¹⁷⁶⁾)) و فرموده : ((و تورات نزد آنهاست كه حكم خدا در آن است .)) ⁽¹¹⁷⁷⁾
و همان گونه كه ((كلام )) مشتمل بر آيات است : ((اينها آيات خداست كه به حق بر تو مى خوانيم ))⁽¹¹⁷⁸⁾، ((كتاب )) نيز مشتمل بر آيات است : ((اينها آيات كتاب مبين اند)) ⁽¹¹⁷⁹⁾ ((كلام )) هرگاه تشخص و نزول يابد ((كتاب )) مى شود چنانكه ((امر)) هرگاه تنزل يابد ((فعل )) مى گردد: ((باش ، پس ‍ مى باشد)). ⁽¹¹⁸⁰⁾
و از همين جاست كه گفته اند: ((كلام )) بسيط و امرى و دفعى است و ((كتاب )) مركب و خلقى و تدريجى است ، و عالم امر خالى از تضاد و تكثر و تجدد و تغير است چنانكه خداوند فرموده : ((و امر ما نيست مگر يكى ، چون يك چشم به هم زدن ))⁽¹¹⁸¹⁾. ((امر خدا چنين است كه هرگاه چيزى را اراده كند همين كه گويد ((باش )) مى باشد)). ⁽¹¹⁸²⁾ اما عالم خلق مشتمل بر تضاد و تكثر است : ((هيچ تر و خشكى نيست جز آنكه در كتاب مبين هست .)) ⁽¹¹⁸³⁾