استخلاف در زمين
در سوره نور، آيه 55، مى خوانيم:
وعداللّه الّذين آمنوا منكم و عملواالصّالحات ليستخلفنّهم فى الارض كمااستخلف الّذين من قبلهم وليمكننّ لهم دينهم الّذى ارتضى لهم و ليبدّلنّهم من بعد خوفهم امنا يعبدوننى لايشركون بى شيئاً و من كفر بعد ذلك فاولئك هم الفاسقون
در اين آيه سه وعده صريح به آنها كه گروه افراد با ايمان و شايسته را تشكيل مى دهند داده شده است.
و مى دانيم در هر وعده سه ركن وجود دارد:
وعده دهنده كه در اينجا خدا است; و وعده گيرنده كه «الّذين آمنوا منكم و عملوا الصّالحات» يعنى مؤمنان صالح هستند; و موادّ مورد وعده كه امور سه گانه زير است:
1ـ استخلاف فى الارض ـ «حكومت روى زمين به عنوان نمايندگى خدا» ; يعنى حكومت حق و عدالت.
2ـ تمكين دين ـ «نفوذ معنوى و حكومت قوانين الهى بر تمام پهنه زندگى»
3ـ تبديل خوف به امنيّت; و بر طرف شدن تمام عوامل ترس و ناامنى، و جايگزين شدن امنيّت كامل و آرامش در همه روى زمين.
منظور از «تمكين دين» همانطور كه از ساير موارد استعمال كلمه تمكين بر مى آيد اين است كه تعليمات الهى بطور ريشه دار و پا بر جا در تمام شؤون زندگى نفوذ خواهد داشت، نه همانند الفاظ صلح و آزادى و حقوق بشر كه امروز بازيچه دست مدافعان قلاّبى آن است و تنها گلوهايشان را براى شعارهاى داغ در اين زمينه پاره مى كنند، و در خارج از آن اثرى نيست; گوئى الفاظى هستند رؤيايى كه جز در عالم خيال نمى توان به آنها دست يافت.
در آن روز تعليمات حياتبخش و آزاد كننده اسلام نه بشكل يك سلسله تشريفات خشك و صورى، و نه بگونه يك مشت الفاظ موميائى شده; بلكه به عنوان يك دكترين زندگى در همه جا ريشه خواهد دوانيد، و تلاش بازسازى به ريشه ها كشيده خواهد شد نه به شاخ و برگها و نقش ايوان.
آن روز آگاهى و احساس مسؤوليّت جنبه عمومى خواهد داشت; و گسترش و تعميم آن مانع از آن خواهد بود كه افرادى با الفاظ بازى كنند، و مفاهيم سازنده را مسخ نمايند; چه اينكه اين گونه كارها تنها در جوامعى امكان پذير است كه آگاهى و احساس مسؤوليّت همگانى نيست، يا به سر حدّ نصاب نرسيده، و الاّ فرصتى براى اين بازيهاى
كودكانه باقى نخواهد ماند.
آن روز منافع شخصى و خصوصى مانع از قضاوت صحيح عمومى نخواهد شد، نه چون امروز كه پاره اى از محو كنندگان همه حقوق بشر، هنگامى كه بر كرسى خطابه در مجامع پر عرض و طول جهانى كه به اصطلاح براى دفاع از حقوق بشر تشكيل مى گردد، چنان داغ و پر هيجان سخنرانى مى كنند كه دهانها از تعجّب باز مى ماند; حتّى اعلاميّه هاى موجود را در زمينه حقوق بشر (كه در واقع به هيچيك از آنها عمل نكرده است) ناقص و نارسا و غير كافى مى شمرد، و حتّى سردمداران حقوق بشر در دنيا، براى آنها كف مى زنند، چرا كه با هم دوستند و منافعشان بدون اين كار در خطر است.
آرامش و امنيّت در آن روز آميخته با خوف نيست، نه چون امنيّتى كه گهگاه در جهان امروز پيدا مى شود، و زائيده ترسى از سلاح هاى مخوف و وحشتزا است.
اين تعادل وحشت است نه امنيّت! اين آرامش ناشى از خوف عظيم از عواقب دردناك جنگ است نه آرامش واقعى! لذا هر روز تعادل وحشت به هم خورد پايه هاى اين امنيّت و آرامش كاذب نيز فرو خواهد ريخت.
* * *
نتيجه اين وعده هاى سه گانه الهى فراهم شدن زمينه ها براى انسان سازى، و تكامل هر چه بيشتر در مفاهيم انسانى و بندگى خالص خداوند، و شكسته شدن همه بتها در تمام قالبها است (يعبدوننى لا يشركون بى شيئا).
بد نيست در اينجا نگاهى به گفته هاى مفسّران و آنچه در شرح نزول آيه فوق آمده است بيندازيم:
بعضى از مفسّران معتقدند كه اين آيه هنگامى نازل شد كه ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) به مدينه هجرت كرده بودند.
يك جنبش نوين آغاز شده بود، جنبشى كه لرزه بر اركان جامعه كهنه و پوسيده پر از خرافات و پر از جهل و ظلم و تبعيض جاهلى افكنده بود و طبعاً پرچمهاى مخالفت از هر سو برافراشته شد.
گرچه ياران محدود امّا فداكار اين انقلاب الهى با بهره گيرى از ديناميسم عظيم آئين جديد، ابتكار واقعى را در دست داشتند، ولى انبوه مخالفان و هياهوى آنها بقدرى زياد بود كه آهنگ حق طلبانه آنان در ميانشان گم مى شد.
شدّت مخالفت قبايل بقدرى بود كه سربازان انقلابى پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم)هميشه در حال آماده باش بودند; هر شب با اسلحه مى خوابيدند و صبح با اسلحه و در لباس تنگ و سنگين جنگ بيدار مى شدند.
ادامه اين وضع براى مدّت طولانى مسلماً ناراحت كننده بود، چگونه با زره و چكمه در كنار شمشير و سپر مى توان خوابيد؟! آنهم خوابى توأم با بيدارى و بريده!
گاهى آرزو مى كردند زمانى فرا رسد كه بتوانند يك شب آسوده در بستر استراحت كنند; و خطرى از ناحيه دشمن آنها را تهديد نكند. نه در موقع نماز وحشتى از حمله غافلگيرانه دشمن داشته باشند; و نه شب هنگام ترسى از شبيخون آنها، آزادانه خدا را بپرستند; و بتها را بشكنند
و در سايه حكومت عدالت پرور قرآن زندگى آسوده اى داشته باشند.
لذا گاهى از وضع خود ابراز نگرانى كرده و از يكديگر مى پرسيدند آيا چنان روزى فرا خواهد رسيد؟!
در اين موقع آيه فوق نازل شد و به آنها بشارت داد:
آرى چنان روزى فرا مى رسد، و اين وعده بزرگ خدا است; وعده اى قطعى و تخلف ناپذير!
و در تاريخ اسلام ديده ايم چگونه با پيروزى كامل پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) بر جزيره عرب آن روز فرا رسيد.
اين شأن نزول براى آيه كاملا طبيعى به نظر مى رسد ولى ما كه با آيات مختلف قرآن و شأن نزولهاى آن آشنا هستيم مى دانيم هيچ گاه مفاهيم وسيع آيات را نمى توان در محدوده نزولها محصور ساخت; بلكه هميشه شأن نزول يكى از مصداق هاى آيه را تشكيل مى دهد.
تخصيص يك آيه با شأن نزولش درست به اين مى ماند كه اسلحه اى را كه به حكم ضرورت براى جنگ با دشمن تهيه مى كنيم پس از پايان آن جنگ كنار بگذاريم هر چند كاملا قابل استفاده و گرانقيمت و ناياب بوده باشد.
البتّه در اواخر عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) قسمتى از مفهوم وسيع اين آيه جامه عمل بخود پوشيد، امّا پياده شدن تمامى مفهوم آن، و استخلاف در سراسر روى زمين، هنوز پياده نشده و جهان در انتظار آن است.
آيه همه مؤمنان شايسته را در همه اعصار و قرون بشارت مى دهد كه سرانجام، حكومت جهان از آنِ شايستگان خواهد بود و براى هميشه بازيچه دست يك مشت خودخواه خود كامه استعمارگر كه دنيا را
همانند يك توپ بازى به يكديگر پاس مى دهند نخواهد بود.
لذا در روايات مى خوانيم كه اين آيه به قيام مهدى موعود تفسير شده; از جمله «طبرى» مفسّر ارزنده در «مجمع البيان» از امام سجاد(عليه السلام)نقل مى كند كه فرمود:
«هم واللّه شيعتنا اهل البيت يفعل اللّه ذلك بهم على يدى رجل منّا و هو مهدى هذه الامّه; اين گروه همان پيروان ما
هستند كه خداوند به وسيله مردى از خاندان ما اين موضوع را تحقّق مى بخشد و او مهدى اين امّت است.»
سپس همين مضمون را از امام باقر(عليه السلام) و امام صادق(عليه السلام) نقل مى كند.
بعد اضافه مى نمايد كه آيه مطلق است و خلافت همه روى زمين را شامل مى شود و چون اين وعده الهى هنوز تحقّق نيافته بايد منتظر آن بود.
و در تفسير «برهان» ذيل همين آيه روايات متعدّدى از امام صادق(عليه السلام) و امام باقر(عليه السلام) نقل شده كه اين آيه اشاره به قيام قائم(عليه السلام) است.
يادآورى اين نكته نيز لازم است كه با توجّه به كلمه منكم وجود يك اقلّيّت شايسته و با ايمان و صالح كافى است كه به هنگام فراهم شدن زمينه ها دست به انقلاب وسيع جهانى خود بزنند، و با رهبرى همه جانبه آنها اين كشتى طوفان زده به ساحل نجات برسد.
3ـ در سوره توبه، آيه 33، آمده است:
هوالّذى ارسل رسوله بالهدى و دين الحق ليظهره على الدّين كلّه ولو كره المشركون
براى معنى فهم اين آيه بايد نخست به آيه پيش از آن باز گرديم آنجا كه مى گويد:
يريدون ان يطفؤا نور اللّه بافواههم ويأبى الله الاّ ان يتمّ نوره و لو كره الكافرون; دشمنان مى خواهند نور خدا را با دهان
خود خاموش سازند ولى خدا مى خواهد نور خود را تكميل كند اگر چه كافران كراهت داشته باشند.
از اين آيه بخوبى روشن مى شود كه اراده پروردگار بر تكامل نور اسلام تعلّق گرفته، و تكامل واقعى آن هنگامى خواهد بود كه بر سراسر پهنه جهان سايه افكند.
سپس با وضوح بيشتر اين حقيقت را در آيه مورد بحث بازگو كرده مى فرمايد:
خداوند كسى است كه پيامبرش را با هدايت و آئين حق فرستاد تا او را بر همه اديان پيروز گرداند اگرچه مشركان ناخشنود باشند.
همينوعده با تفاوت مختصرى در آيه 28، سوره فتح، تكرار شده است:
هوالّذى ارسل رسوله بالهدى و دين الحق ليظهره على الدّين كلّه و كفى باللّه شهيداً; او كسى است كه پيامبرش را با
هدايت و دين حق فرستاد تا بر تمامى اديان پيروزش گرداند، و همين بس كه خداوند گواه (اين وعده بزرگ) است.
و بالاخره براى سومين بار اين وعده بزرگ را در سوره صف، آيه 9، با همان تعبير سوره توبه ملاحظه مى كنيم:
هوالذى ارسل رسوله بالهدى و دين الحق ليظهره على الدّين كلّه ولو كره المشركون
از مجموع اين آيات كه در سه سوره از قرآن ذكر شده اهمّيّت اين وعده الهى اجمالا به دست مى آيد.
ولى مهم اين است كه مفهوم جمله «ليظهره» در اينجا روشن گردد:
اولا، ضمير «ه» آيا به پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) باز مى گردد يا به «دين الحق»؟
در صورت اوّل مفهومش پيروزى پيامبر بر همه اديان است، در صورت دوم پيروزى آئين اسلام.
امّا با توجّه به اين كه «دين الحق» نزديكتر است، طبق قواعد ادبى رجوع ضمير به آن صحيحتر به نظر مى رسد (اگرچه در نتيجه تفاوت چندانى نخواهد داشت).
بعلاوه، پيروزى يك آئين بر آئينهاى ديگر، تعبير مناسبترى است تا پيروزى شخص بر آئينها. (دقّت كنيد)
ثانياً، (و مهم همين قسمت است) منظور از ظهور در اينجا چيست؟ شك نيست كه «ظهور» در اينجا به معنى بروز و آشكار شدن نمى باشد بلكه به معنى غلبه و پيروزى است; زيرا يكى از معانى مشهور اين كلمه همين معنى است; در كتاب قاموس كه از منابع معروف لغت عربى است چنين آمده: ظهر به و عليه غلبه.
در كتاب مفردات راغب نيز آمده است ظهر عليه غلبه.
در آيات متعدّدى از قرآن مجيد كه در سوره مؤمن و كهف و «توبه»
آمده اين كلمه به معنى «غلبه و پيروزى» استعمال شده است مانند:
كيف و ان يظهروا عليكم لايرقبوا فيكم الاّ و لاذمّة(1);
چگونه پيمان آنها احترام دارد با اينكه اگر بر شما پيروز شوند مراعات خويشاوندى و پيمان را نخواهند كرد!
يا قوم لكم الملك اليوم ظاهرين فى الارض(2); اى گروه فرعونيان! امروز شما در روى زمين پيروزى داريد امّا…
انّهم ان يظهروا عليكم يرجموكم(3); آنها اگر بر شما (اصحاب كهف) پيروز گردند سنگبارانتان مى كنند!
* * *
ولى سخن در اين است كه منظور از پيروزى اين آئين بر ساير آئينها چه نوع پيروزى است؟
مفسّران سه تفسير براى آن ذكر كرده اند.
1ـ پيروزى منطقى; يعنى با مقايسه اسلام با آئينهاى ديگر كه غالباً آميخته با خرافات شده، پيروزى منطق مستدلّ آن بر ساير منطقها آشكار است.
طرفداران اين تفسير معتقدند هرگاه توحيد خالص اسلامى را با انواع توحيدهاى آميخته با شرك، و يا شرك خالص، مقايسه كنيم برترى
1ـ سوره توبه، آيه 8.
2ـ سوره مؤمن (غافر)، آيه 29.
3ـ سوره كهف، آيه 20.
مكتب اسلام بر ساير مكاتب روشن مى شود، همچنين مباحث ديگر.
اين وعده الهى جامه عمل به خود پوشيده است; حتّى مقايسه شعار اذان كه شعارى گويا و تكاندهنده است با شعار ناقوس و بى شعارى بسيارى از اديان، روشنگر اين پيروزى منطقى است.
2ـ منظور پيروزى عملى و غلبه خارجى بر ساير اديان است، منتها در يك مقياس منطقه اى نه جهانى و عمومى.
اين نيز تحقّق يافته; چرا كه اسلام در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) بر شبه جزيره عرب، و پس از آن بر بخش عظيم آبادى از جهان غلبه يافت و پيروان اديان و مذاهب ديگر در اين مناطق كه از ديوار چين ـ بلكه ماوراى ديوار چين ـ تا ساحل اقيانوس اطلس امتداد مى يافت، غالباً در برابر اسلام سر تعظيم فرود آوردند. حتّى زمانى كه سلطه حكومت اسلامى از اين نقاط بر چيده شد باز اسلام به عنوان يك مكتب و آئين پا برجا در اين مناطق متوطّن گرديد.
3ـ منظور پيروزى و غلبه خارجى و عملى در سطح جهان و تمامى روى زمين است، كه شامل پيروزى فرهنگى، اقتصادى، و سياسى مى شود، و اين تفسير را جمعى از مفسّران اهل تسنّن علاوه بر مفسّران شيعه پذيرفته اند.
مسلّماً اين وعده تا كنون عملى نشده و تنها بر حكومت جهانى مهدى موعود منطبق مى گردد كه حكومت حق و عدالت همه جا را فرا گيرد و اين آئين بر تمام آئينها در مقياس جهانى غلبه يابد.
و قرائنى در دست داريم كه اولويّت تفسير سوم را بر تفاسير ديگر به
ثبوت مى رساند; زيرا:
اوّلا، غلبه و پيروزى كه از كلمه «ظهور» استفاده مى شود ظاهر در غلبه حسّى و عينى و خارجى است، نه غلبه ذهنى و فكرى، و لذا در هيچيك از مواردى كه از قرآن بر شمرديم «ظهور» به معنى غلبه ذهنى نيامده بلكه اگر به آيات گذشته بازگرديم و دقّت كنيم مى بينيم در تمام اين موارد به معنى غلبه عينى و خارجى است.
ثانياً، ذكر كلمه «كلّه» به عنوان تأكيد روشن مى كند كه غلبه جنبه منطقه اى و محدود ندارد بلكه شامل عموم اديان و مذاهب جهان مى شود و اين جز از طريق فراگيرى و شمول اسلام نسبت به جهان ممكن نيست.
ثالثاً، رواياتى كه در تفسير آيه فوق به ما رسيده، تفسير سوم را تقويت مى كند مانند روايات زير:
1ـ «عيّاشى» به اسناد خود از «عمران بن ميثم» از «عبايه» چنين نقل مى كند:
امير مؤمنان على(عليه السلام) هنگامى كه آيه «هو الّذى ارسل رسوله بالهدى و دين الحق…» را تلاوت فرمود از ياران خود پرسيد:
اظهر ذلك؟ (آيا اين پيروزى حاصل شده است؟)
عرض كردند: آرى!
فرمود:
كلاّ; فوالّذى نفسى بيده حتّى لايبقى قرية الاّ و ينادى فيها بشهادة ان لا اله الاّ اللّه بكرة و عشيّاً; نه، سوگند به كسى كه
جانم به دست او است اين پيروزى آشكار نمى شود مگر زمانى كه هيچ آبادى روى زمين باقى نماند مگر اين كه صبح و شام بانگ لا اله الااللّه از آن به گوش مى رسد!(1)
2ـ در حديث ديگرى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم:
انّ ذلك يكون عند خروج المهدى من آل محمّد فلا يبقى احدا الاّ اقر بمحمّد(2)(صلى الله عليه وآله وسلم); اين پيروزى به هنگام قيام مهدى از
آل محمّد(صلى الله عليه وآله وسلم) خواهد بود، آنچنان كه هيچ كس در جهان باقى نمى ماند مگر اينكه اقرار به محمد(صلى الله عليه وآله وسلم)خواهد كرد.
3ـ مقداد بن اسود چنين مى گويد:
سمعت رسول اللّه(صلى الله عليه وآله وسلم) يقول لا يبقى على ظهر الارض بيت مدر و لا و بر الاّ ادخله اللّه كلمة الاسلام(3); بر سراسر
روى زمين خانه اى از خشت و گل و خيمه اى (در بيابان باقى نمى ماند) مگر اين كه آئين اسلام در آن ورود خواهد كرد.
روايات ديگرى نيز در تفسير آيه فوق به همين مضمون وارد شده است.
* * *
اين بود قسمتى از آيات قرآن مجيد كه صلح و عدالت جهانى و ايمان به توحيد و اسلام را در سراسر جهان تأكيد مى كند.