فصل 1. تقسيم بندى موجودات

باب هشتم : پاره اى از آثار رحمت و نشانه هاى عظمت خدا -جل ذكره –
فانظر الى آثار رحمة الله …
(روم /50)
((پس به آثار رحمت خدا بنگر…))
فصل 1. تقسيم بندى موجودات
بيشتر آنچه در اين باب مى آوريم برگرفته از سخن يكى از علماست ⁽⁵¹⁷⁾ همراه با تلخيص و توشيح به آيات قرآن و اخبارى از خاندان عصمت عليهم السلام و سخنان چندى از ديگران .
بدان كه : غير از خداى بزرگ ، آنچه در عالم هستى وجود دارد كار و آفرينش ‍ خداى بزرگ است ، و هر ذره اى از ذرات از جوهر و عرض و صفت و موصوف ، همه و همه داراى عجايب و شگفتيهايى است كه حكمت و قدرت و جلال و عظمت خداوند بدان آشكار مى گردد، و شمارش و آمار آنها ممكن نيست ، چرا كه ((اگر دريا براى نگارش كلمات پروردگارم مركب شود، دريا پايان پذيرد پيش از آنكه كلمات پروردگارم پايان گيرد))،⁽⁵¹⁸⁾ بلكه صد يك آن را نيز نتوانند شمار كرد.

گوييم : آفريدگان دو قسم اند: 1 – قسمى كه اصل آنها را نمى شناسيم . بنابراين انديشه درباره آنها براى ما ممكن نيست . چه بسيار موجوداتى كه ما نمى شناسيم ، چنانكه خداى بزرگ فرموده : سبحان الذى خلق الازواج كلها مما تنبت الارض و من انفسهم و مما لا يعلمون :⁽⁵¹⁹⁾ ((منزه خدايى كه جفتها را آفريد: از آنچه زمين مى روياند و از خودشان (انسانها) و از آنچه نمى دانند))، و: و ننشئكم فى ما لا تعلمون ⁽⁵²⁰⁾: ((و شما را در آنچه نمى دانيد بيافرينيم )).
2 – قسمى كه اصل و اجمال آنها را مى دانيم ولى جزئيات آنها را نمى شناسيم ، و براى ما امكان دارد كه به تفصيل درباره آنها بينديشيم تا شناخت و بينش ما به آفريدگار بزرگ آنها افزون شود. اين قسم نيز تقسيم مى شود به آنچه با چشم مى بينيم و آنچه با چشم نمى بينيم . چيزهايى كه با چشم نمى بينيم مانند فرشتگان و جن و شيطانها. و چيزهايى كه با چشم احساس مى شوند، آسمانهاى هفتگانه و زمينها و موجودات ميان آندو است . آسمانها با ستارگان و خورشيد و ماه و حركات و گردش خود در طلوع و غروبش ؛ و زمين با آنچه در آن است از كوهها، معدنها، نهرها، درياها، حيوانات و گياهان ؛ و آنچه ميان آسمان و زمين قرار دارد يعنى جو كه با ابرها، بارانها، برفها، رعد و برق ، صاعقه ها و نظاير آن و بادهاى تند قابل ادراك است .
اينها همه اجناسى است كه از آسمان و زمين و موجودات ميان آندو مشاهده مى شوند كه هر جنسى به چند نوع ، هر نوعى به چند قسم و هر قسمى به چند صنف بخش مى گردد كه انشعابها و انقسام هاى اين اصناف در اختلافهاى صفات و شكل و معانى ظاهرى و باطنى بى نهايت بوده و همه اين موجودات ميدان تاخت و تاز انديشه و تدبر بر تحصيل شناخت و بينش است . از اين روست كه ذره اى در آسمانها و زمين از جماد و گياه و حيوان و فلك و ستاره حركتى ندارد جز آنكه محرك آن خداست و در حركت آن يك ، دو، ده و هزار حكمت نهفته است ، كه همگى گواه يگانگى خدا و دليل جلال و كبرياى وى و نشانه رهنمون به اويند، و در قرآن كريم تشويق به انديشه در اين آيات و نشانه ها وارد شده است ، مانند آيه :
الذين … يتفكرون فى خلق السموات و الارض ⁽⁵²¹⁾ : ((آنانكه در آفرينش آسمانها و زمين مى انديشند)). و ان فى خلق السموات و الارض و اختلاف الليل و النهار لايات ⁽⁵²²⁾…: ((همانا در آفرينش ‍ آسمانها و زمين و آمد و رشد شب و روز نشانه هايى براى خردمندان وجود دارد)). و چنانكه از اول تا آخر قرآن در موارد بسيارى فرموده : و من آياته … و من آياته … ((از نشانه هاى اوست … از نشانه هاى اوست …)). اكنون به پاره اى از آنها و چگونگى انديشه در آن ، در چند فصل اشاره مى نماييم .