بیاد امام زمان مظلوم و غریبم اَللّهُمَّ عَجِّل لِوَلیِّکَ الفَرَج
مهارت خودکنترلی کودک 1
برخی از روش های رفتاری براي تقويت و پرورش خودكنترلي كودك عبارتند از:
1- تربییت مقتدارنه (نه سهل گیرانه و نه مستبدانه): بعد از رسیدن کودک به سن یک سال و نیمی، ابتدا باید تمام نیازهای کودک در اختیارش قرارگیرد تا کودک بتواند یک اعتماد بنیادی نسبت به محیط خود کسب کند در نتیجة آن، به نیازهای اساسی خود برسد، پس از این مرحله والدین باید کودک را با محدودیت هایی که در ارضاء نیازهای خود دارد به تدریج آشنا کنند به عنوان مثال کم کم برآوردن خواستة کودک را به تأخیر اندازند و به وی تفهیم کنند که حتی برخی از خواسته هایش دست نیافتنی است. وابسته کردن کودک به خود با ارضای بی چون چرای خواسته هایش اساس خویشتن داری او را ویران می کند.
بنابراین رسیدن به توان کنترل تکانه مسئله ای مهم در بالندگی شخصیت فرد و یک شرط مهم اجتماعی است. زیرا فرد برای رسیدن به اهداف خود، گاهی باید از لذت ها و انگیزه هایی چشم پوشی کند. هر برنامه ای که در آن تقویت کنترل تکانه وجود داشته باشد در راستای اعتلای بهداشت روان و بالیدگی شخصیت محسوب می شود. روزه نمونة کاملی در این زمینه محسوب می شود زیرا بسیاری از برنامه های معمولی همچون خوردن، آشامیدن و حتی نحوة صحبت کردن و نگاه کردن باید با نوعی امساک و پرهیز توأم باشد که در واقع تمرینی برای طول سال محسوب می شود. این تمرین باید تعمیم یابد چرا که نتیجة آن مهارت کنترل تکانه در تمام زمینه های زندگی فردی و اجتماعی است. شاید بتوان گفت توانایی مقاومت در برابر تکانه ها اساسی ترین مهارت روانی و ریشة تمام خویشتن داری هاست. زیرا تمام هیجان ها (خشم، شهوت، انواع هوس ها) به خاطر سرشت ذاتی خود به تکانه ای برای عمل کردن می انجامد.
2- بازی ها و سرگرمی ها: بازی ها انواع مختلفی چون «جسمانی»، «سازنده»، «اجتماعی»، «خلاق»، «اکتشافی»، «کارکردی» و «نمایشی» دارند. این بازی ها متناسب با دوره تحول کودک و رشد جسمی- حرکتی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی او استفاده می شوند(7) . بازی را نباید ساده و بی ارزش به حساب آورد. امام صادق-ع- می فرماید: فرزند خود را آزاد بگذار تا هفت سال بازی کند. از سوی دیگر باز بزرگسالان با کودکان مستحب است. خواجه نصیرالدین، ابن سینا، غزالی و مسکویه به نقش تربیتی بازی در کودک تأکید دارند و به والدین و مربیان هشدار می دهند تا مانع بازی آنها نشوند. حضرت موسی بن جعفر علیه السلام می فرماید: خوب است فرزند در سنین خردسالی بازیگوش باشد تا در سنین بزرگسالی «بردبار و صبور» باشد. «تَسْتَحِبُّ عِرامةُ الغُلام فی صِغَرهِ لِیَکوُنَ حَلیما فی کِبَرِه». بازی ارزش های «اجتماعی»، «جسمی»، «آموزشی»،«تربیتی»، «اخلاقی»، «درمانی» دارد از ارزش های اخلاقی و تربیتی باز ها این است که در جريان بازى، كودك ياد مى گيرد كه چه چيز خوب و چه چيز، بد است . كودك در مى يابد كه اگر بخواهد در بازى فرد قابل قبولى به حساب آيد ، بايد صادق ،امين ،عادل ،منضبط ،حقيقت طلب ،درستكار، مسلّط به خود و . . . باشد.
6- تقویت رفتارهای مثبت: والدین نباید نسبت به رفتارهایی که حاکی از خودکنترلی کودک است مانند راز داری، وسط کلام نپریدن، فکر و مشاوره قبل از عمل، کنترل خشم، رعایت نوبت و… بی تفاوت باشند. باید آنها را تقویت و تشویق کند تا بیشتر تکرار شوند. با این حساب اگر کودک به شکلک درآوردن کودکی بی اعتنایی و کم محلی کرد و عصبانی نشد والدین باید این رفتار را تشویق کنند. مراقب باشید با تشویق های مادی صرف انگیزه های درونی آنها را نسوزانید. همچنین به راهبردهایی که کودکان خود دربرابر وسوسه ها به کار می گیرند بها دهید. مانند: آواز خواندن، دلداری دادن به خود، حرف زدن با دوست خود، دیدن تلویزیون یا گربه و یا جملات تأکیدی مثبت و جمله های مقابله ای مثل قهرمان که گریه نمی کند.
7- محرومیت : محروم کردن کودک از چیز دلخواهش می تواند روشی برای افزایش خودکنترلی کودک شود. به عنوان نمونه به کودک می گوییم اگر امروز راز خانه را به دیگران گفتی یا فحش دادی یا کلام دیگری را قطع کردی تا بعد از ظهر نمی توانی از رایانه استفاده کنی.
8- اقتصاد ژتونی: جدولی ترسیم کنید به کودک خود بگویید اگر تا سه روز خواسته خودت را کنترل کنی جایزه می گیری بعد از مدتی در جدول بعدی طول ایام را به تدریج بالا ببرید.برای هر موفقیت او یک علامت برچسب بزنید جدول را هم در معرض دید او بزنید تا برایش عینی تر شود. 9- ایفای نقش و نمایش: از کودک بخواهید تا نقش خیالی یا حقیقی افراد خویشتن دار را بازی کند. این تشابه به تدریج کمک می کند تا با افراد خویشتن دار همانندسازی کند. در حديثي از امام صادق آمده كه تشابه و همانندسازي سبب مي شود انسان مانند آن گروه شود. مثلاً کودکی که کلام بزرگ تر را بی صبرانه قطع می کند نقش شخصی را در نمایش باز کند که صبور است و یا به شکل کمدی آن قدر صبور است که دیگران اصرار می کنند که او هم حرفی بزند و نوبتش را یاد آور شوند.
10- وادار کردن خود به خویشتن داری: به کودک آموزش دهید تا خود را به صبر وادار کند و وانمود کند که در هیجان، رفتار و شناخت مانند افراد خویشتن دار عمل می کند. چون این کار از نظر علمی و مذهبی ثابت شده است که بر او تأثیر مثبت در راستای رفتار و هیجان خویشتن دارانه می شود.
11- تقیدات مذهبی: پژوهش گران خانواده عقیده دارند خانواده ها و والدینی که تقیدات مذهبی عمیق دارند فرزندانشان از خودکنترلی بالایی برخوردارند. بنابراین والدین که تمایل دارند خويشتن داري خود و کودکان شان تقویت شود لازم است آموزه ها و مناسک دینی را ابتدا در عمل خودشان، جدی تلقی کنند و با ظرافت های تربیتی و روان شناختی دین را متناسب با سن آنها به آموزش دهند. از آن جا که بسیاری از یادگیری های کودکان تقلید و مشاهده ای است والدین باید مراقب رفتار خود باشند.
12- کنترل محرک: این تکنیک هم برای والدین کارایی دارد و هم برای کودکان برخی چیزها وسوسه انگیزاند و کودک در برابرشان برانگیختگی می شوند . به عنوان نمونه کودکی که عاشق یک نوع شیرینی است اگر جعبه شیرینی دلخواهش در دسترس ببیند احتمالاً هر موقع که خواست نمی تواند جلوی خود را بگیرد و از آن بر می دارد. والدین نباید آن را در دسترس و جلوی دید کودک بگذارند چون این امر مانع تمرین خويشتن داري کودک در برابر تکانه ها و وسوسه ها می شود. از سویی هم والدین می توانند روش کنترل محرک را به فرزندان خود آموزش دهند تا جلوی وسوسه خود را بگیرند. مثلاًکودکی که از دست دوستش عصبانی است بهتر است مسیر خود را آگاهانه طوری انتخاب کند تا با او مواجه نشود .
13- حق السکوت ممنوع: برخی والدین به دلیل مشغله های زیاد و یا این که فرزندشان تک فرزند و تنها است به جای این که وقت بیشتری برای کودک خود گذارند و نیاز اصلی او را برآورده کنند، برای او پیوسته چیزهایی که می خواهد می خرند و در واقع حق السکوت به او می دهند. اگر فرزندتان مرتب نق می زند و اصرار دارد بدون خویشتن داری وسط کلام دیگران وارد شود و یا در مکان عمومی گریه می کند تا شئ دلخواهش را برایش بگیرید برای راحت شدن از گریه و نق نق او به او اجازه ندهید کارش را ادامه دهد. البته با مقاومت شما ممکن است ابتدا اخلاقش تندتر شود ولی به تدریج این مشکل با بردباریش بیشتر می شود. باید در کنار این رفتار به او بینش هم داد تا با توجه به سود کار عقلا نظرتان را بپذیرد.
14- خلع سلاح:گاهی فرزندان از ما انتظار دارند هرآنچه می خواهند را در اختیارشان بگذاریم. اینجا بهتر است به او حق انتخاب بدهیم مثلاً تشویق کنیم یکی از دو خواسته اش را در لیست خرید دنبال کند. اگر او اصرار کرد کوتاه نیایید و حرف خود را تکرار کنید. او ممکن است برای رسیدن به خواسته خود از گریه، نق زدن و بهانه گرفتن کمک بگیرد و دراماکن عمومی بر خواسته اش اصرار کند تا شما برای این که آبروریزی نشود خواسته هایش را به جا آورید. مطمئن باشید اگر شما بر قانون خود اصرار کنید زود تسلیم شرایط شما می شود و گرنه این کار عادت او می شود و برای همیشه باید تسلیمش شوید. تسلیم شدن او را پرتوقع و باج گیر در می آورد و از همه بدتر اینکه او در برابر خواسته هایش قدرت خودکنترلی ندارد و انتطار دارد هر وقت چیزی خواست حاضر باشد و گرنه به هم می ریزد و تحمل ناکامی برایش دشوار می شود.
15- عملیاتی کردن زمان: کودکان از زمان تصور روشنی ندارند به جای این که به آنها بگویید ده دقیقه صبر کن بگویید مثلاً وقتی چای ام تمام شد عروسکت را به تو می دهم . هیچ وقت بدون عملیاتی کردن زمان از او انتظار صبر کردن زیاد نداشته باشید چون از نظر روان شناختی زمان برای فردی که منتظر است دیر می گذرد. به عنوان نمونه به کودکان بگویید هرکسی تا «بیست شماره» حق دارد سوار تاب تاب عباسی شود و بعد نوبت کودک بعدی است . وقتی «قلکت پرشد» برایت دوچرخه می خرم .
16- اعتدال در عادت دهی: عادت کاری اختیاری و انتخابی که در اثر تکرار و انس بدون فکر انجام شودو ترک آن مشکل شود و طبیعت دوم شود رفتار عادتی.مانند خوردنی- پرخوری- شنیدنی- موسیقی- دیدنی: فیلم و.. سبب ضعف اراده می شوند. آموزش ذکر خدا، و تفکر در آیات خدا ، مذاکره علمی با کودک درباره ضررهای عادت زدگی،عدم ترغیب به رفتارهای عادتی، تشویق رفتارهای مثبت آگاهانه و توجه داده به ارزش نیت خدایی در کارها به همراه الگوی عملی مثبت بودن به کوکان کمک می کند از عادت زدگی رها شوند.[1]
پی نوشت :
1.نرم افزار اندرويد و رايانه نيش ها و نوش ها، انجمن گفتگوي ديني
