آيه 44 : اوقات نماز صبح و ظهر
اقم الصلوة لدلوك الشمس الى غسق الليل و قرآن الفجر كان مشهودا ⁽²⁵⁸⁾
ترجمه : نماز از زوال آفتاب تا آغاز تاريكى شب بخوان و نماز صبح را بر پا دار، زيرا فرشتگان در نماز صبح فرشتگان حاضر آيند.
تفسير آيه
در اين آيه مورد بحث به مساله نماز و توجه به خدا و نيايش ‍ مى پردازد،كه عامل موثرى براى مبارزه با شرك است ،و وسيله اى براى طرد هر گونه وسوسه شيطانى از دل و جان آدمى آرى نماز است كه انسان را به ياد خدا مى اندازد،گردو غبار گناه را از دل و جانش مى شويد وسوسه هاى شيطانى را طرد مى كند .
نخست مى فرمايد: (( نماز را بر پا داريد،به هنگام زوال آفتاب تا نيمه شب ،و همچنين قرآن فجر (نماز صبح ) را،چرا كه اين نماز مورد توجه فرشتگان شب و روز است )) (اقم الصلوة لدلوك الى غسق الليل و قرآن الفجر كان مشهود)
((دلوك شمس ))به معنى زوال آفتاب از دائره نصف النهار است كه وقت ظهر مى باشد،در اصل از ماده ((دلك ))به معنى ماليدن گرفته شده ،چرا كه انسان در آن موقع بر اثر شدت تابش ‍ آفتاب چشم خود را ميمالد،و يا از ((دلك ))به معنى متمايل شدن است چرا كه خورشيد در اين موقع از دائره نصف النهار به سمت مغرب متمايل مى شود و يا اينكه انسان ، دست خود را در مقابل آفتاب حائل مى كند،گوئى نور آن را از چشم خود كنار مى زند و متمايل مى سازد.
به هر حال در روايتى كه از منابع اهل بيت عليه السلام به ما رسيده ((دلوك )) به همين معنى زوال خورشيد تفسير شده است ،در روايتى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه ((عبيد بن زراره ))از تفسير همين آيه از امام صادق عليه السلام سوال كرد امام فرمود:((خداوند چهار نماز بر مسلمانان واجب كرده است كه آغاز آن وقت زوال شمس (ظهر) و پايان آن نيمه شب است ))⁽²⁵⁹⁾
در روايتى ديگرى از امام باقر عليه السلام در تفسير همين آيه كه زراره محدث بزرگ شيعه از آن سوال كرد چنين فرمود:
(دلوكها زوالها، غسق الليل الى نصف الليل ،ذلك اربع صلوات و ضعهن رسول الله صلى الله عليه و آله و وقتهن للناس و قرآن الفجر صلوة الغداة )
((دلوك شمس ))به معنى زوال آن ( از دائره نصف النهار) است ، و ((غسق الليل )) به معنى نيمه شب است ، اين چهار نماز است كه پيامبر صلى الله عليه و آله آنها را براى مردم قرار داده و توقيف نموده و قرآن الفجر اشاره به نماز صبح است . ⁽²⁶⁰⁾
البته بعضى از مفسران ، احتمالات ديگرى در معنى دلوك داده اند كه قابل ملاحضه نيست ،و اما ((غسق الليل )) با توجه با اينكه غسق شدت ظلمت است ،و تاريكى شب در نيمه شب از هر وقت متراكم تر مى باشد اين كلمه روى هم رفته ((نيمه شب )) را مى سازند قرآن به معنى چيزى است كه قرآئت مى شود و (( قرآن فجر )) روى هم رفت اشاره به نماز فجر است ،به همين دليل آيه فوق از آياتى است كه اشاره اجمالى به وقت نمازهاى پنجگانه مى كند،و به انضمام به ساير آيات قرآن در زمينه وقت نماز است ،و روايات فراوانى كه در اين رابطه وارد شده ،وقت نمازهاى پنجگانه دقيقا مشخص مى شود البته توجه به اينكه اين نكته لازم است كه بعضى از آيات فوق تنها اشاره به يك نماز كرده ، مانند (حافظوا على الصلوات و الصلوة الوسطى ) ⁽²⁶¹⁾ كه نماز وسطى طبق تفسير صحيح همان نماز ظهر است و گاهى اشاره به وقت سه نماز از نمازهاى پنجگانه كرده ،مانند(و اقم الصلوة و طرفى النهار و زلقا من الليل ) ⁽²⁶²⁾ كه ((طرف النهار )) اشاره به نماز صبح و مغرب و (( زلفا من اليل ))اشاره به نماز عشا است و گاهى اوقات هر پنج نماز را اجمالا بيان مى كند،مانند آيه مورد بحث ،به هر حال جاى ترديد نيست كه جزئيات اوقات نمازهاى پنجگانه در اين آيات بيان شده بلكه مانند بسيارى ديگر از احكام اسلامى تنها به كليات قناعت شده و شرح آن در سنت پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان راستين آمده است .
نكته ديگرى كه در اينجا باقى مى ماند اين است كه آيه فوق مى فرمايد ( ان قرآن الفجر كان مشهودا) (( نماز صبح مورد مشاهده است )) اكنون اين سوال پيش مى آيد كه مشاهده چه كسانى ؟
رواياتى كه در تفسير اين آيه به ما رسيده مى فرمايد :مشهود ملائكه شب و روز است ، زيرا در آغاز صبح فرشتگان شب كه مراقب بندگان خدايند جاى خود را به فرشتگان روز مى دهند، و چون نماز صبح در همان آغاز طلوع انجام مى گيرد هر دو گروه آنرا فرشتگان روز مى دهند،و چون نماز صبح در همان آغاز طلوع انجام مى گيرد هر دو گروه آنرا مشاهده كرده و بر آن گواهى مى دهند، اين روايات را دانشمندان شيعه و اهل تسنن هر دو نقل كرده اند.
از جمله ( طبق تفسير روح المعانى ) احمد و نسائى و ابن ماجوبه و ترمذى و حاكم از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل كرده اند كه در تفسير اين جمله فرمود: ((تشهد ملائكة الليل و ملائكة النهار ))⁽²⁶³⁾ محدث معروف اهل سنت بخارى و مسلم نيز همين معنى را در صحيح خود نقل كرده اند ⁽²⁶⁴⁾ از اين تعبير به خوبى روشن مى شود كه بهترين موقع براى اداى نماز صبح همان لحظات آغازين طلوع فجر است . ⁽²⁶⁵⁾
نكته قابل استفاده از آيه
نمازهاى ،شب يك عبادت بزرگ روحانى :
غوغاى زندگى روزانه از جهات مختلف توجه انسان را به خود جلب مى كند و به فكر آدمى را به وادى هاى گوناگونى مى كشاند ،به طورى كه جمعيت خاطر و حضور قلب كامل در آن بسيار مشكل است اما در دل شب و به هنگام سحر و فرو نشستن غوغاى زندگى مادى ،و آرامش روح و جسم انسان در پرتو مقدارى خواب ، حالت توجه و نشاط خاصى به انسان دست مى دهد كه بى نظير است آرى در اين محيط آرام و دور از هر گونه ريا و تظاهر و خود نمائى و توام با حضور قلب حالت توجهى به انسان دست مى دهد كه فوق العاده روح پرتو و تكامل آفرين است .
به همين دليل دوستان خدا هميشه از عبادتهاى آخر شب ،براى تصفيه روح و حيات قلب و تقويت اراده و تكميل اخلاص ،نيرو مى گرفته اند در آغاز اسلام نيز پيامبر صلى الله عليه و آله با استفاده از همين برنامه روحانى مسلمانى را پرورش داد،و شخصيت آنها را آنقدر بالا برد كه گوئى آن انسان سابق نيستند ،يعنى از آنها انسانهاى تازه اى آفريد، مصمم ،شجاع ،با ايمان ،پاك و با اخلاص و شايد مقام محمود كه بعد از اين آيه مورد بحث ذكر شد، به عنوان نتيجه نافله شب آمده است اشاره به همين حقيقت نيز باشد.
بررسى رواياتى كه در منابع اسلام در فضيلت نماز در شب وارد شده نيز روشنگر همين حقيقت است ،به عنوان نمونه :
1- پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد:(( خيركم من اطاب الكلام و اطعم و صلى بالليل و للنانس نيام )) ((بهترين شما كسانى هستند كه در سخن گفتن مودبند،گرسنگان را سير مى كنند و در شب آن هنگام كه مردم خوابند نماز را مى خوانند ⁽²⁶⁶⁾
2- امير المومنين على عليه السلام مى فرمايد: ((قيام الليل مصحة للبدن و مرضآة للرب عز و جل و تعرض للرحمة و تمسك باخلاق النبين ))قيام شب موجب صحت جسم و خشنودى پروردگار و در معرض ‍ رحمت او قرار گرفتن و تمسك به اخلاق پيامبران است ⁽²⁶⁷⁾
3- امام صادق عليه السلام به يكى از يارانش فرمود:(( لا تدع قيام الليل فان المغبون من حرم قيام الله )) دست از قيام شب بر مدار، مغبون كسى است كه از قيام و عبادت شب محروم گردد.⁽²⁶⁸⁾
4- رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمايد:((من صلى بالليل حسن وجهه بالنهار )) كسى كه نماز شب بخواند صورت (و سيرتش ) در روز نيكو خواهد بود. ⁽²⁶⁹⁾
حتى در بعضى از روايات مى خوانيم كه اين عبادت بقدرى است اهميت دارد كه جز پاكان و نيكان موفق به آن نمى شوند!
5- مردى نزد امير مومنان آمد و عرض كرد من از نماز شب محروم شدم على عليه السلام فرمود:((انت رجل قد قيدوتك ذنوبك )) تو كسى هستى گناهانت تو را به بند كشيده است ⁽²⁷⁰⁾
6- در حديثى ديگر از امام صادق عليه السلام مى خوانيم :((ان الرجل ليكذب الكذبة و يحرم صلوة الليل فاذا حرم بها صلوة الليل حرم بها الرزق )) انسان گاهى دروغ مى گويد و سبب محروميتش ‍ از نماز شب مى شود، هنگامى كه از نماز شب محروم شد از روزى (و مواهب مادى معنوى )) نيز محروم مى شود ⁽²⁷¹⁾
7- با اينكه مى دانيم همچون على عليه السلام هرگز ترك نماز شب نمى كرد در عين حال اهميت موضوع تا آن پايه است كه پيامبر صلى الله عليه و آله در وصايايش به او فرمود:((اوصيك فى نفسى بخصال فاحفطها – ثم قال اللهم اعنه -… و عليك بصلوة الليل ،و عليك بصلوة الليل و عليلك بصلوة الليل اتو را به امورى سفارش مى كنم همه را حفظ كن سپس فرمود: خداوند او را بر انجام وظائف يارى فرما – تا آنجا كه فرمود: بر تو باد به نماز شب ، بر تو باد به نماز شب ،بر تو باد بر نماز شب . ⁽²⁷²⁾
8- پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله به جبرئيل فرمود: مرا پند ده جبرئيل گفت :(( يا محمد عش يا شئت فانك ميت واجب ما شئت فانك مفارقه و اعمل ما شئت فانك ملاقيه ،و اعلم ان شرف المومن صلوته باليل و عز كفه عن اعراض الناس )) اى محمد هر چه مى خواهى عمر كن اما بدان كه سرانجام خواهى مرد، و به هر چه مى خواهى دل ببند اما بدان سرانجام از آن جدا خواهى شد و هر عملى مى خواهى انجام ده ولى بدان سرانجام ،عملت را خواهى ديد و نيز بدان كه شرف مومن نماز شب او است ،و عزتش خوددارى از ريختن آبروى مردم است ⁽²⁷³⁾
اين اندرزهاى ملكوتى جبرئيل كه همه حساب شده است نشان مى دهد كه نماز شب آنچنان شخصيت و تربيت و روحانيت و ايمانى به انسان مى دهد كه مايه شرف و آبروى او است همانگونه كه ترك مزاحمت نسبت به مردم سبب ، عزت خواهد شد.
9- امام صادق عليه السلام مى فرمايد،(( ثلاثه هن فخر الومن و زينة فى الدنيا و الاخرة الصلوة فى اخر الليل ،و ياسه مما فى ايدى الناس ‍ و ولاية الامام من آل محمد )) سه چيز است كه افتخار مومن و زينت او در دنيا و آخرت است ، نماز در آخر شب ،بى اعتنائى به آنچه در دست مردم است ،و ولايت امام از اهل بيت پيامبر عليه السلام
10- باز از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: هر كار نيكى كه انسان با ايمان انجام مى دهد پاداش در قرآن صريحا آمده جز نماز شب كه خداوند به خاطر اهميت فوق العاده اش آنرا با صلاحيت بيان نفرموده ،همين قدر فرموده است :( تتجا فى جنوبهم على عن المضاجع يدعون ربهم خوفا و طعما و مما رزقنا هم ينفقون – فلا تعلم نفس ما اخفى لهم من قراة اعين جزاء بما كانوا يعملون ) ((آنها شب هنگام از بسترهاى خود مى خيزند و پروردگارشان را با بيم و اميد مى خوانند و آنچه به آنها روزى داده ايم انفاق مى كنند،اما هيچكس نمى داند خداوند چه پاداشهائى كه موجب روشنى چشمها مى شود در برابر اعمالشان قرار داده است . ⁽²⁷⁴⁾
البته نماز شب آداب فراوانى دارد ولى بد نيست ساده ترين صورت آنرا در اينجا بياوريم تا عاشقان اين عمل روحانى بتوانند بهره بيشتر گيرند،
نماز شب بطور كاملا ساده يازده ركعت است كه به ترتيب ذيل به سه بخش تقسيم مى شود.
الف ) چهار نماز دو ركعتى كه مجموعا هشت ركعت مى شود و نامش ((نافله شب )) است .
ب ) يك نماز دو ركعتى كه نامش نافله ((شفع )) است .
ج ) نماز يك ركعتى كه نامش نافله (( وتر ))است ، و طرز انجام اين نمازها درست همانند نماز صبح مى باشد، ولى اذان و اقامه ندارد و قنوت نافله ((وتر )) را در هر چه طولانى تر كنند بهتر است . ⁽²⁷⁵⁾

داستان آيه 44
سفارش امام زمان (عج ) درباره نماز صبح و مغرب
مرحوم كلينى و شيخ طوسى و طبرسى تاز ((زهرى )) نقل كرده اند كه گفت :مدتهاى مديد در طلب حضرت مهدى عليه السلام بودم و در اين راه اموال فراوانى در راه خدا خرج كردم اما به هدف نرسيدم تا اينكه به خدمت محمد بن عثمان ( توجه داشته باشيد كه محمد بن عثمان دومين نايب خاص امام زمان عجل الله تعالى در غيبت صغرى بود او به سال 305 ه ق از دنيا رفت ) رسيدم و مدتى در خدمت او بودم تا روزى از او التماس خواستم كه مرا به خدمت امام زمان عليه السلام ببرد.
محمد بن عثمان پاسخ منفى داد،ولى در مقابل تضرع بسيار من ،سرانجام لطف كرد و فرمود:(( فردا اول وقت بيا. )) فرداى آن روز،اول وقت به خدمت محمد بن عثمان رفتم ،ديدم جوانى خوش سيما و خوشبود همراه اوست و به من اشاره كرد كه اين است آن كس ‍ كه در طلبش هستى به خدمت امام زمان عليه السلام رفتم و آنچه سوال داشتم مطرح ، كردم ايشان جواب مرا فرمود تا به خانه اى رسيديم و داخل خانه شد و ديگر حضرتش را نديدم در اين ملاقات ،ايشان دوباره به من فرمود: ((رحمت خدا بدور است كسى كه نماز صبح را چندان به تاخير بيندازد تا ستاره ها ديده نشوند و نماز مغرب را بقدرى به تاخير بيندازد تا ستارها نمايان شوند )) ⁽²⁷⁶⁾