فصل 2. دلايل عقلى بر يگانگى خداوند
دليل نقلى بر اينكه خداى سبحان به يكى از دو معناى درست فوق ، يگانه است در كتاب و سنت فراوان است ، و دلايل عقلى نيز بدين قرار است :
1 – اگر خداى متعال در وجود خارجى يا در عقل و يا در وهم قابل تقسيم بود. نيازمند مى بود؛ زيرا هر چيزى كه داراى اجزاء است به سبب جزء خود قوام مى يابد، و با تحقق يافتن آن جزء تحقق مى پذيرد، و به جزء خود نيازمند است . حال آنكه خداى سبحان از همه عالميان بى نياز است .

2 – اگر خداوند را اجزايى بود، معلوم است كه جزء او مقدم بر او و پيش از او بود، و در اين صورت آن جزء از خود خداى سبحان به الوهيت شايسته تر بود (زيرا مقدم بر اوست ). و از همين جا ظاهر مى شود كه : وجود خداوند چيزى وراى ذات مقدس او و زايد بر آن نيست ، بلكه ذات او عين و حقيقت وجود صرف است كه غير قابل تقسيم است نه در وهم ، نه در عقل و نه در عين خارجى (يعنى خداوند مركب از دو جزء وجود و ماهيت نيست بلكه حقيقت ذات او صرف وجود است . و اين همان صورت چهارم از صور فوق است .)
و چون چنين است به آن معناى ديگر (معناى سوم ) نيز يگانه است ، يعنى نه شريك دارد و نه شبيه و نظيرى براى او هست ؛ زيرا يك چيز صرف و بسيط تعدد بردار نيست . چه خوب گفته اند كه : ((صرف وجود آن است كه چيزى از آن كاملتر نباشد، هر زمان دومى آن را فرض كنى (يا هر زمان دوباره او را تصور كنى )، چون نيك بنگرى خواهى ديد كه همان اولى است ؛ زيرا در صرف شى ء و شى ء محض و بسيط تمايزى وجود ندارد)). اينجاست كه : شهد الله انه لا اله الا هو (((ذات ) خداوند گواهى مى دهد كه خدايى جز او نيست )).
يكى از علما فرموده : ((تنها موجود خداى سبحان است ، زيرا جز او موجودى نيست ، چه تمام اشياء جهان اثرى از آثار اوست و قوام ذاتى ندارد بلكه قائم به خداست ، پس با او و در عوض او موجودى نيست . زيرا معيت موجب مساوات در رتبه است و مساوات در رتبه موجب نقصان كمال است ، بلكه كمال از آن كسى است كه در رتبه خود نظيرى نداشته باشد. همان گونه كه درخشش خورشيد در سراسر آفاق نقص خورشيد نيست بلكه از كمالات اوست ، و نقصان خورشيد تنها به وجود خورشيد ديگرى است كه هم سطح او بوده و در رتبه با او مساوى باشد. همچنين وجود هر چه در عالم است مربوط به تابش انوار قدرت اوست ، از اين رو تابع است . پس معناى ربوبيت ، يگانگى در وجود است ، و اين كمال است .⁽¹⁰³⁾